Fabrieken die letterlijk oprijzen uit het graanveld, dansende meiden met harmonica en rieten mand en jonge adonissen tijdens het sporten, dit soort tafereeltjes werden gezien als ‘Artige Kunst’ tijdens het nationaalsocialisme in Duitsland. Het riekt naar kunst van het kaliber ‘Het zigeunermeisje met de traan’ maar dan met een socialistisch jasje. Je moet er eigenlijk om lachen, maar omdat je weet uit welk tijdperk deze werken komen, sta je er ook een beetje besmuikt bij te kijken. En het lachen vergaat je al snel als je naast een aantal schilderijen ook nog een bordje ziet hangen met daarop vermeld: aangekocht door Adolf Hitler. Dus dit soort werken konden zijn goedkeuring dragen. Hadden ze hem maar aangenomen op de kunstacademie denk je dan. Dan had hij zelf van dit soort suffige werkjes kunnen maken en hadden we waarschijnlijk geen last van hem gehad.
Met de expositie ‘Artige Kunst, Kunst und Politik im Nationalsozialismus’, heeft het museum Unter Tage in Bochum wel een heel bijzondere expositie in huis gehaald. Niet iedereen in Duitsland vindt dat je aandacht mag geven aan deze kunststroming. Sommigen omdat deze kunst zo banaal en kitscherig is, waardoor de werken niet expositie waardig zijn, terwijl anderen juist vinden dat je Artige Kunst geen podium mag geven omdat dat naar propaganda kan rieken. Voorstanders daarentegen wijzen op het leereffect, want zoiets wil je toch nooit meer. Afgelopen week was ik in Bochum en bezocht ik de expositie.
In Bochum laten ze ‘Artige Kunst’ en ‘Entartete Kunst’ naast elkaar zien. En ook kunststukken uit de periode direct na de oorlog. En dat komt binnen. Nadat je door de loodzware deur de expositieruimte binnengaat, hangen direct rechts Artige werken die stuk voor stuk gezinnen verbeelden, vol adoratie gegroepeerd rondom het jonge kind. Tussen deze zoete taferelen hangt ook een werk van de fotograaf George Rodger. Je oog valt eerst op een in korte broek gekleed jongetje dat moederziel alleen over een zonnig bospad loopt. Dan glijdt je blik over het rest van het beeld en zie je in de schaduw van de bomen honderden dode lichamen liggen. De foto is genomen in Bergen Belsen, april 1945. De boodschap van deze foto tussen de rest van de schilderijen is duidelijk. We exposeren hier dan wel Artige Kunst, maar denk maar niet dat we erachter staan.
De onderwerpen die door Artige Kunst worden verbeeld zou je in tegenwoordige taalgebruik als ‘alternative facts’ kunnen aanduiden. Natuurlijk zullen er in al die jaren van geweld wel een paar sportminnende lieden hebben rondgelopen en zullen er boeren zijn geweest die geluksgevoelens ervaarden tijdens het bewerken van het land. En misschien was er in het begin van de oorlogsjaren ook nog wel tijd voor een idyllisch picknickje met heel het gezin. Maar wat Artige Kunst vooral niet laat zien zijn gevoelens van angst, naderend onheil en verstoorde levens.
Naast aandacht voor het idyllische leven zoomt Artige kunst ook in op architectuur en nieuwe infrastructuur ter verheerlijking van het Duitse Rijk. Op een schilderij van Carl Theodore Protzen uit 1940 is te zien hoe mannen een autoweg bouwen door een romantisch aandoend landschap. Aangekocht door Adolf Hilter, vermeldt het bordje. En de verborgen boodschappen zijn er ook. ‘De verlofganger’, een schilderij uit 1944 van Paul Mathias Padua laat een kinderrijk gezin in aanbidding rondom vader zien. Op het eerste gezicht een mierzoet familietafereeltje. Maar als je beter kijkt, zie je aan zijn gebaren dat hij vertelt over hoe hij het geweer aanlegt en de vijand neerschiet. Foute boel dus.
‘Entartete Kunst’ laat heel andere beelden zien. In Bochum hangen onder andere vooroorlogse werken van Conrad Felixmüller, met stinkende en ronkende fabrieken die het landschap domineren, de nieuwe realiteit voor velen in die tijd, vooral in het Ruhrgebied. Maar ook indringende werken van Felix Nussbaum. Op zijn schilderijen vooral angstige gezichten en de zichtbare aanwezigheid van de dood.
Inderdaad, dit wil je nooit meer en die boodschap kan niet vaak genoeg worden herhaald. En beelden zeggen zoveel meer dan woorden. Mocht je het niet meer lukken deze indringende expositie in Bochum te bezoeken, wat jammer is, want ook de rest van Bochum is echt de moeite waard, dan is er altijd nog een herkansing in Rostock en Regensburg. Want daar verhuist de expositie vervolgens naar toe.
Van boven naar beneden: Bernd Remplin, August-Bierwes-Hütte der Firma Mannesmann in Huckingen, Leopold Schmutzler, Arbeitsmaiden von Felde heimkehrend, deeloverzicht H t/m O uit de lijst van ongeveer 1000 kunstenaars wiens werken in 1937 werden getypeerd als entartete Kunst, foto van p. 114-115 uit de expositiecatalogus.
RUHRFRAU NL 