Vreedzaam – RUHRFRAU NL

Kunst und Kohle I

Na ruim 250 jaar steenkolenwinning sluiten in december van dit jaar de laatste steenkolenmijnen in het Ruhrgebied. Dat is niet niets. Het Ruhrgebied is ontstaan rondom de kolenwinning. Dit is definitief afscheid nemen van een heel bijzonder streekeigen DNA. De meeste mijnen waren al tientallen jaren dicht. De laatste twee sluiten dit jaar hun deuren. De traditionele kreet “Gluck auf” is bijna verstomd en schuift eind dit jaar definitief op naar historisch erfgoed.

Op deze bijzondere gebeurtenis te gedenken organiseren deze zomer 17 musea in 11 steden van het Ruhrgebied de expositie Kunst und Kohle. Vorige week was ik in Herne en bezocht ik het door de Ghanese kunstenaar Ibrahim Mahama ingepakte waterkasteel Stünkede. In Kassel ben ik fan van Mahama geworden. Een van de hoogtepunten van de Documenta 14 (in 2017) was een door hem met jutezakken ingepakt poortgebouw.

De jutezakken van Ibrahim Mahama zijn bijzonder. Hij ruilt nieuwe zakken met zijn landgenoten voor tweedehandsjes. In Ghana wordt in deze zakken letterlijk alles en dan maar ook alles gestouwd wat in een zak past – van gedolven grondstoffen tot voedsel – mits het nog vervoerd kan worden door een persoon. De tweedehands zakken die Mahama voor zijn kunstwerken gebruikt zijn doorleeft. Vol met rafels, krijtkrabbels en geuren. Voor Mahama een statement, want de zakken symboliseren de wereldwijde productieprocessen van grondstof tot eindproduct en ook de daarmee samenhangende ongelijkheid die dat met zich mee brengt.

Het waterslot Strünkede is normaal een suikerzoet slot en het staat ook nog in een prachtig park. En dat zoete bouwwerk is nu ingepakt met ruwe stof en de nieuwe verpakking dringt zich genadeloos aan je op. De symboliek die Mahaha er mee wil uitdrukken is tweeërlei. Enerzijds laat het de harde wereld van de steenkoolwinning versus het idyllische leven zien. Anderzijds maken de jutezakken uit Afrika duidelijk dat je het niet alleen in lokaal perspectief mag zien: ook al stopt de steenkolenwinning in het Ruhrgebied, in andere delen van de wereld wordt nog steeds onder zeer gevaarlijke omstandigheden kolen en andere grondstoffen gewonnen.

Vrijruimten in de niches van het Ruhrgebied

We staan buiten bij een klein complex ten noorden van het centrum, vlak naast de universiteit. Twee reusachtige schoorstenen domineren het uitzicht. We gaan zo naar de 90 minuten durende documentairefilm ‘Das Gegenteil von Grau’ kijken. De documentaire gaat in op een twintigtal ‘Freiraum’ initiatieven in het Ruhrgebied. De film is een co-productie van de in Berlijn woonachtige socioloog, filmmaker en stadsactivist Matthias Coers en het netwerk ‘Recht auf Stadt Ruhr’.

De film is net uitgebracht en draait in vijf opeenvolgende dagen in de grote steden van het Ruhrgebied. Afgelopen vrijdag, 24 maart, werd de film in Essen in Alibi vertoond. Alibi is feitelijk ook zo’n Freiraum, het is een inlooppunt voor burgers uit Essen die tegengas willen geven aan de toenemende sociale kilte en verrechtsing van de samenleving.

Het is zacht voor de tijd van het jaar en iedereen blijft nog even plakken rondom een tafel met informatiemateriaal die vlak voor de ingang is neergezet. De filmmakers zelf geven toelichting op hun initiatief. Als ik even naar binnenloop zie ik dat de zaal al behoorlijk vol begint te stromen. Er worden stoelen en zelfs oude gymzaalbanken bijgeplaatst. Wij hebben geluk en weten een plekje te veroveren op een oud bankstel en kunnen de avond zacht uitzitten.

Er is nog net voldoende tijd om even een drankje te halen in das Alibier, de bar van het complex. Precies om 19.00 uur begint de film en worden we kriskras door het Ruhrgebied meegenomen met voorbeelden uit Dortmund, Duisburg, Essen, Oberhausen en Bochum. De film beoogt geen volledigheid, wel een gevoel. Zo zien we buurtwoonkamers, repair cafés, huurdersinitiatieven, vrouwelijke graffiti spuiters, bijzondere bibliotheken, fietswerkplaatsen, caféruimten zonder consumptieverplichting, stadslandbouw initiatieven en nog heel veel meer voorbijkomen. Vele buitenstaanders zullen achteloos aan deze plekken voorbijlopen, voor hen lijken ze wellicht te beduimeld of te onbeduidend.

Het effect van deze plekken is voor de buurt heel groot, vaak gaat het niet om de fysieke plek zelf, maar de beweging die het in de wijk genereert. Ineens gaan mensen weer samenwerken. Of zoals Matthias Coers het in de discussie achteraf toelicht: ‘Het bijzondere aan deze bewegingen is dat het geen tegen-bewegingen zijn. Dat waren vergelijkbare initiatieven in laatste decennia van de vorige eeuw wel. Nu zijn het feitelijk op de toekomstgerichte concepten waarin wordt onderzocht hoe je kan samenwerken en samen kan bestaan. Dan ineens blijken de nieuwe talenten je buren te zijn.’

Wat opvalt aan de getoonde voorbeelden in de film, is dat niet alleen jongeren iets opzetten, ook ouderen zijn actief. Ook herkomst doet er niet toe. ‘Ik heb het in Berlijn al op zoveel plekken zien gebeuren’, vertelt Matthias Coers, ‘het menselijke is voor de deelnemers uiteindelijk veel belangrijke dan het reactionaire. Als je echt voor iets wilt gaan, dan vind je elkaar op dat aspect, ongeacht geloof, herkomst en leeftijd. Je herkent dan het menselijke in elkaar. Dan is de politieke voorkeur van je Turkse buurman helemaal niet meer relevant en kunnen de met piercings getooide transseksueel en het conservatief ingestelde omaatje van iets verderop wel met elkaar door één deur.’

De film wordt binnenkort ook in Berlijn vertoond. ‘Natuurlijk zie je dit soort initiatieven al jaren in Berlijn’, licht Mathias Coers, ‘maar daar heb je ook meer massa, dan is de kans veel groter dat dergelijke bewegingen zichtbaar zijn. Maar ik wil ook laten zien dat er in het Ruhrgebied wel degelijk wat gebeurt en niet alleen in Berlijn. Je ziet deze krachten feitelijk in alle voormalige industriesteden. Denk maar aan Noord Engeland en Detroit. Maar straks slaat de werkloosheid ook in andere sectoren toe. Met deze film willen we een signaal aan bewoners afgeven, dat het weldegelijk mogelijk is je rechten door te zetten. We werken reeds aan Engelse ondertiteling, zodat de film straks ook in andere Europese steden kan worden vertoond.’

Na afloop loopt iedereen met een drankje naar buiten. De schoorsteenpijpen achter ons zijn groen aangelicht. Ondertussen wordt de zaal opnieuw ingericht voor de volgende vertoning van 21.30 uur. Ik praat nog wat na met de filmmakers en we wisselen adressen uit. Natuurlijk zou het fantastisch zijn als deze documentaire binnenkort ook in een aantal steden in Nederland wordt vertoond.

En dat laatste is ook gelukt! De premiere is in Arnhem op 13 juni. Op 10 oktober is de film ook te zien in Zwolle (nadere info volgt).

Hoofdafbeelding, deel van muurschildering aan de Gladbecker Straße in Essen.

Lente op de Nordbahntrasse in Wuppertal

Het is twaalf uur en UtopiastadtRad, de vrijwillige fietsverhuur opent voor het eerst in dit kalenderjaar weer haar deuren. Opgekalefaterde tweedehandsjes worden buitengezet. Het prachtige lenteweer heeft de vrijwillige crew doen besluiten de boel spontaan open te gooien. Hebben wij even mazzel.

We hadden ons voorgenomen een stuk over de Nordbahntrasse te gaan lopen, een strakke baan voor fietsers, skaters en wandelaars, aangelegd in de heuvelachtige bovenstad van Wuppertal. Maar fietsen is eigenlijk veel beter. We hebben niet zoveel tijd en ik wil mijn reisgenoten met een flink stuk van het traject laten kennis maken.

De formaliteiten zijn zo geregeld. Een simpel papiertje voor de borg, huurkosten zijn er niet. We mogen een fiets uitzoeken. Bij het terugbrengen van de fietsen wordt een “Spende” op prijs gesteld. Bij de eerste fiets die ik probeer zijn de handremmen te abrupt afgesteld. De tweede fiets heeft het zadel op een mooie hoogte staan, maar de fiets loopt aan. Met de derde fiets die ik probeer, wil ik wel op pad. Ik zie de anderen ook plussen en minnen voordat ze een definitieve keuze maken en ondertussen zijn we dankbaar dat we hier zomaar een fiets meekrijgen.

Het is druk op de Nordbahntrasse. Het gros van de passanten heef duidelijk de lente in de bol. Wandelaars lopen op het fietsgedeelte, omgekeerd remmen fietsers abrupt af, schieten zo het voetpad op om even te genieten van het uitzicht. Geliefden skaten hand in hand, zich niet bewust van de fietsdrukte om hen heen. Daartussendoor laveren wielrenners alles en iedereen behendig ontwijkend. In het gras naast het traject liggen zonaanbidders met de jas onder het hoofd. We befietsen het oostelijk deel van het traject. De viaducten worden steeds hoger en het uitzicht verder. De huizen lijken te verdwijnen onder de hoog opgemetselde viaducten. In de verte, beneden in het dal zien van de Schwebebahn voorbij zoeven.

De Nordbahntrasse is een Bottom-up project. De initiatiefnemers van het eerste uur hebben nooit durven te dromen dat hun plan zo succesvol zou gaan worden. Maar met hun enthousiasme hebben ze uiteindelijk de hele stad weten te beroeren. Letterlijk en figuurlijk. Heette hun portal eerst Nordbahntrasse, inmiddels vind je ze op het net onder de naam WuppertalBewegung. Ruim 25 kilometer van het voormalige spoortracé is inmiddels fietssnelweg geworden, oude stationsgebouwen zijn omgetoverd tot pleisterplaatsen en sociale ontmoetingsruimten, aan nieuwe tracés en projecten wordt gewerkt.

Vanaf het begin heb ik de Nordbahntrasse zien groeien. Niet alleen in lengte, maar ook qua beleving. Bij de oplevering, nog maar een paar jaar geleden ging het vooral om het tijdig gereed krijgen van een veilige strakke baan over een aantal kilometer. Dat was een hele klus. Het tracé, met daarin een groot aantal viaducten en tunnels werd al decennia niet meer gebruikt. Alles was overwoekerd, verstoord of nog erger, afgebroken.

Nu een paar jaar verder is het traject ook aangekleed. Panelen zijn geplaatst, met foto’s en verhalen van toen, overal staan prachtige lichtarmaturen, kunstwerken zijn geplaatst, muurschilderingen aangebracht en de stations- en perronklokken geven weer de juiste tijd aan. En ook heel fijn, de bloementuinen bij de pleisterpunten worden maar groter en groter.

Terug bij ons startpunt, UtopiastadtRad, leveren we de fietsen in. Uiteraard doneren we als dank een financiële bijdrage. Anderen staan al weer klaar om de fietsen een tijdje te mogen meenemen. Voor ons is het tijd voor een drankje. Het is druk, voor de bar van Café Hutmacher staan de mensen in een lange rij, het terras is afgeladen vol. In de foodtruck naast het stationsgebouw worden in hoog tempo pizza’s en Currywursten gebakken. De ijscowagen pal naast de Nordbahntrasse doet goede zaken. Kinderen spelen in een megazandbak, het zand ik zo te zien vers gestort.

Tegen vieren wordt het voor ons tijd om te gaan. De reisgenoten zijn enthousiast. Verbazing over de infrastructuur van Wuppertal, met de Schwebebahn beneden in het dal en de volstrekt unieke Nordbahntrasse, boven tegen de heuvels aangeplakt. En zoals altijd, verbazing over de afstand, hoe dichtbij het eigenlijk allemaal is. Thuisgekomen duurt het even, voordat ik de knop omzet. Wuppertal kan ik nooit zomaar loslaten, die stad kruipt altijd opnieuw onder mijn huid.

Hoe Duitsland de ‘Tag der Deutschen Einheit’ viert.

Op 3 oktober werd in Duitsland voor de 25^e keer de ‘Tag der Deutschen Einheit’ gevierd. Wie op die dag een feestelijke drukte had verwacht komt bedrogen uit. Elk jaar wordt 1 stad aangewezen, om het feestje te vieren. Dit jaar Frankfurt. En natuurlijk zijn er festiviteiten in Berlijn, dat kan ook niet anders. Maar bij een 25-jarig jubileum, dan zou je eigenlijk toch wel iets meer festiviteiten mogen verwachten. Ik was benieuwd of ik toch nog iets van activiteiten in het Ruhrgebied zou kunnen ontwaren en ging 3 oktober op pad maar kwam bovenal stilte tegen.

Daags tevoren had ik me op het internet georiënteerd. De speurtocht naar speciale festiviteiten in het Ruhrgebied leverde niet veel hits op. Het werd me al snel duidelijk dat de Duitsers het 25 jarige jubileum zeer ingetogen vieren. De winkels zijn dicht, de bedrijven gesloten, de meeste musea zijn geopend volgens de zondagsopenstelling en hier en daar wordt gerept van een vlooienmarkt of een optreden in de avond.

Bij gebrek aan veelbelovende festiviteiten prikken we als bestemming het Josef Alberts museum in Bottrop, de tuinstad Schüngelberg in Gelsenkirchen en het uitgangskwartier Bermuda3 Eck in Bochum. Dat de opgelegde zondagsrust niet bij elke Duitser in de smaak viel, werd al vroeg in de ochtend duidelijk op de A12 bij de grensovergang Arnhem. Het was een grote uittocht. Wij konden Duitsland in razen, de Duitsers zelf stonden in de file en reden stapvoets richting Nederland.

De straten van Bottrop ogen verlaten als we rond de klok van half elf de stad inrijden. Overal diepe zondagsrust. Pas als we vlak in de buurt van het Josef Albert Museum komen is er duidelijk sprake van menselijke activiteit. Het museum ligt in het stadspark en de parkeerplaats tegenover het museum is bijna vol. Dat is ook niet zo vreemd want het museum biedt onderdak aan de eerste overzichtstentoonstelling in Europa van de beroemde Amerikaanse fotograaf Walker Evans. En als je op deze bijzondere feestdag toch iets buiten de deur zoekt, dan is deze expositie wel een zeer goede keuze. Of anders geformuleerd, ook al zou het overal bruisen, deze tentoonstelling wil je zelfs dan graag zien. Maar zo indrukwekkend als de expositie is, zo karig is de koffiecorner van het museum met slechts een koffieautomaat en een koeler met blikjes. We gaan voor sfeer en laten de koffiehoek voor wat het is.

Gelsenkirchen ligt zo’n beetje om de hoek en dat is het leuke van het Ruhrgebied. Alles ligt op steenworp afstand van elkaar. De tuinwijk Schüngelberg is ooit gesticht ten behoeve van de arbeiders van de mijn Hugo. De mijn is allang gesloten, maar de arbeiders en hun nazaten leven er nog steeds. In Schüngelberg is het stil, alleen wat kinderstemmen doorbreken de stilte en hier en daar klinkt vanachter een groene heg wat gemurmel. De tuinstad is zo uitbundig groen en de huisjes zo lieflijk, dat je je hier eerder op het Engelse platteland dan in het verstedelijkte Ruhrgebied waant. We hopen dat het centrale plein wat horeca en festiviteiten biedt maar het is er stiller dan stil. We moeten het vooralsnog doen met een meegebracht boterhammetje. Verderop treffen we zowaar een geopende kiosk aan en kunnen we een flesje water kopen.

Onze laatste bestemming is de Bermuda3 Eck. Als er ergens leven in de brouwerij valt te verwachten is het wel daar. Dit is hét uitgangskwartier van Bochem, een fikse Ruhrstad met ruim 350.000 inwoners. Ik was er voor het laatst in het voorjaar en toen was het er stampvol. Het is rond de klok van vier als we arriveren. Een handjevol mensen genieten van Kaffee mit Kuchen op een terrasje, gezinnen maken een zondags ommetje met de hond en hier en daar zitten groepjes jonge mannen aan het bier. Voor de Bermuda3 Eck is het allemaal nog heel bedaard. We nemen eerst een koffie, voor ons zonder Kuchen, slenteren wat rond en eindigen bij een fantastisch Vietnamees restaurant. En precies als we het gebied weer uitlopen gebeurt het, een groepje straatartiesten komt ons rollend over de straat tegemoet. Ze zijn allemaal in het zwart en buitelen over elkaar heen, laten los en duiken vervolgens weer op elkaar. Het kan niet anders, dit moet een act zijn in verband met de ‘Tag der Deutschen Einheit’. Na een dag zoeken is het dan toch gelukt.

Van boven naar beneden: 1. Bochum, Bermuda3 Eck, 2. Grensovergang A12 Arnhem, 3. Museum Bottrop, detail van foto van Walker Evans, 4. Tuinstad Schüngelberg Gelsenkirchen. 5. Hoofdingang Bermuda3 Eck Bochum, 6. Straattheater Bermuda3 Eck Bochum.

Tuinstad Margarethenhöhe Essen, dorpsidylle in de grote stad

Als je de rafelige randen en de grootstedelijk chaos van het Ruhrgebied even zat bent en je bent in Essen, kun je altijd onderduiken in de dorpsidylle Margarethenhöhe. Wat zullen ze 100 jaar geleden hun ogen hebben uitgekeken toen tussen de rokende schoorstenen en het hamerende geweld van de staalindustrie in het zuiden van de stad een zoete stedenbouwkundige perfectie werd gebouwd.

De tuinstad is gesticht door de familie Krupps, of om exacter te zijn, door mevrouw Margarethe Krupps, ter gelegenheid van het huwelijk van haar dochter Bertha. Ik kan me wel wat minder grootsere gebaren bedenken als gelegenheidsgeschenk. Maar de Krupps hadden geld, heel veel geld en dan kun je ook wel iets moois neerzetten. En dat is ze gelukt. De tuinstad wordt als het paradepaardje van de Duitse tuinsteden beschouwd.

Een bezoekje aan het tuinstadje stond al een paar jaar op mijn verlanglijstje maar het kwam er maar steeds niet van. Vorige week ben ik er geweest. Het is nog heel vroeg in de ochtend als ik uitstap bij Halbe Höhe aan de Holsterhauser Straße. De wijk doemt als een soort vestigingsstadje op. Zodra ik de trappen op en onder de poort door het tuinstadje ben ingelopen verstomt het stadslawaai volledig. Ik treed een volstrekt andere wereld binnen. Pittoreske huizen met houten luiken, gewelfde gevels, pergola’s en erkertjes.

Alles is even dromerig. Ik struin wat rond, laat de stilte op me inwerken, bewonder de façades. Ik kan mij bijna niet voorstellen werkelijk in het Ruhrgebied te zijn. Totdat ik op een rommelige etalage stuit van een elektronica-onderdelenzaak met daarin een stapeltje lichtschakelaars van de Ruhrpott Derby. En als ik even later in Gasthof zur Margarethenhöhe – de enige pleisterplaats die zo vroeg open is – een kopje koffie drink weet ik het weer zeker, ik ben in het Ruhrgebied: de lounge van het hotel is versierd met gecorrodeerde stalen elementen.

Het Luisenviertel in Wuppertal, je wilt er niet meer weg

Je hebt een aantal plekken in steden waar je steeds opnieuw wilt terugkomen. Waar het ritme klopt, positieve energie stroomt en tijd geen rol speelt. Zo’n plek is voor mij het Luisenviertel in Wuppertal.

Voor wie de stad niet kent: Wuppertal is een groot bewaard geheim, direct gelegen onder het Ruhrgebied, verstopt tussen de heuvels van het Bergische land, bezield door het stromende water van de Wupper en het immer aanwezige geknars en gezoef van de Schwebebahn. Een groots textiel verleden heeft de stad indrukwekkende fabriekspanden en statige huizen nagelaten. Oude en nieuwe gebouwen buitelen op de hellingen over elkaar heen en hebben zich tot een gesloten front langs de rivier geperst. Jugendstil en art deco, modernisme en gebouwen met een hang naar brutalisme. Het staat er allemaal. Je zou de stad kunnen typeren als warm, zinderend, rafelig en melancholisch. Ik kan er uren rondzwerven, om daarna terug te keren naar het Luisenviertel.

Wat maakt het Luisenviertel zo leuk? Streetart, kroegjes met een hippe twist, maar dan wel bevolkt door jong en oud zoals Café du Congo. Maar ook de ‘Wandelgarten’ waar omwonenden stadslandbouw als voorbeeldfunctie bedrijven. Of maffe winkeltjes zoals het Lakritzkontor met Lakritsraritäten, café Katzengold waar je op de begane grond fantastische koffie krijgt en waar in de kelder tegenover het damestoilet in een diepe nis, gevangen achter tralies een kikker getooid met een kroontje op het onmogelijke wacht. Waar mensen je op straat met open vizier aankijken en waar een dame van 88 jaar met flonkerende ogen, zacht roze muts en dito sjaal, je aanspreekt en je vertelt over haar leven in Wuppertal en het Luisenviertel.

Of zoals de webbeheerder van de site van het Luisenviertel schrijft: ‘Das Luisenviertel ist super. Die, die da sind, wollen nicht gehen. Die, die nicht da sind, wollen da hin. Die die nebenan sind, werben damit. Die, die sich gerne schmücken, schmücken sich gerne mit dem Luisenviertel. Es ist alt, gemütlich, menschlich. Hier ist die Energie und die Gelassenheit der Stadt, gebündelt auf eine Hand voll Straßen. Hier treffen sich alle Generationen in den verschiedensten Kneipen und Cafés, hier jagen Bänker, Designer und Lebenskünstler ihr Mittagessen. Hier steckt der türkische Opa dem deutschen Postboten verschmitzt ein paar Bonbons zu.’

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: