Kunst – RUHRFRAU NL

Een verdubbeld museum Küppersmühle

De opening van de uitbouw van Museum Küppersmühle in Duisburg stond al een tijdje gepland. Op de site van het museum zelf, maar ook in de regionale pers, kwamen de afgelopen jaren, enkele momenten voorbij. Tegenvallende bouwwerkzaamheden en dan ook nog de coronamaatregelen. Geen goede combinatie voor een spetterende opening. Maar in het najaar 2021 was het zover. Met een prachtige tentoonstelling van Andreas Gursky werd de nieuwbouw van het museum gepast gevierd.

En toen moesten we ons nog haasten ook. Want er speelde steeds wel iets waardoor het geplande tripje naar Duisburg niet door kon gaan. Gelukkig werd de tentoonstelling van Gursky verlengd met 6 weken. Konden we dat ook nog meepakken.

Andreas Gursky, Montparnasse, museum Küppersmühle Duisburg

Foto’s van Gursky zijn natuurlijk altijd betoverend om naar te kijken. Lellen van doeken en waar de deelfoto’s tot een geheel aan elkaar zijn gemonteerd, is niet de zien. De expositie laat een aantal topwerkstukken van Gursky zien. Neem bijvoorbeeld zijn ‘Amazon’, een foto van een mega magazijn met oneindige rijen bestellingen. Dichterbij, is elke bestelling tot op de detail te onderscheiden. De aanblik ervan echter, laat een gevoel van schaamte achter, zichtbare mega consumptie, waar we allemaal onderdeel van zijn. Of het gigantische woonblok ‘Montparnasse’, met alle ramen zo detaillistisch gefotografeerd dat je je bijna een voyeur voelt. Een wrang soort sprookje van 1001 nacht. Elk venster heeft zo zijn eigen verhaal.

Vanuit de hoofdexpositieruimte waar Gursky hangt, is een doorkijkje gemaakt naar de nieuwbouw. En die doorkijk lonkt. Je ziet een aantal achthoekige betonnen pilaren. Door de lichtval lijken ze te zweven in de ruimte. In de ruimte achter de pilaren hangen oranje-rode doeken van David Schnell. Maar voordat je aan Schnell toekomt blijf je vol verbazing staan. Je blijkt in een gigantische lege silo te staan. Geoxideerde staal geschiedenis, ruim 40 meter hoog.

Museum Küppersmühle, silo als verbinding tussen oud- en nieuwbouw

Daarachter begint de nieuwbouw. Er zijn maar liefs vier lagen hagelwitte expositieruimte toegevoegd. De etages zijn via loopbruggen, dwars door de silo heen, verbonden met de oudbouw. Aan de buitenkant oogt de nieuwbouw stoer industrieel. Alsof deze aanbouw – als onderdeel van de voormalige Küpersmühle – hier altijd al aan de haven heeft gestaan. Binnen daarentegen, waan je je in een hypermodern kunstpaleis.

In de silo, vanaf de verbindingsbrug, eerste etage.

En dan de trappenhuizen. Daar hadden ze er voorheen eentje van. Een hoogstandje van het architectenbureau Herzog & de Meuron. En ook al was je geen liefhebber van hedendaagse kunst, om de belevenis van het trappenhuis, werd dit museum altijd al door architectuurliefhebbers bezocht. Dan is het nu dubbelfeest, want met de komst van de nieuwbouw is er een prachtig trappenhuis bijgekomen.

Nieuwe trappenhuis museum Küppersmühle, Herzog & de Meuron

Aan kunst en architectuur geen gebrek, wat dat betreft geen enkele wanklank. Alleen het kopje koffie. Met de nieuwbouw erbij, is de bezoekerscapaciteit verdubbeld en het museumrestaurant is zo geliefd, dat het vooraf al is volgeboekt. De volgende keer toch maar een tafeltje reserveren, voordat we uit Nederland wegrijden.

Bezwerende geesten in Moyland

Het regent pijpenstelen en we zetten koers richting Schloss Moyland. Ik ben er al jaren niet meer geweest. Ik herinner me muren van beneden tot boven vol behangen met schilderijen uit het begin van de 20^e eeuw, vele houtsneden en een wat outbollige inrichting. Het kasteel anno nu is volledig ingericht met moderne en hedendaagse kunst, heeft gepleisterde witte muren en een gespiegeld gangenstelsel waardoor je blijft dwalen tussen de vleugels van het kasteel.

Het kasteel Moyland domineert al eeuwen de regio. De eerste berichten dateren al van 1307 en het kasteel is meerdere keren van gedaante gewisseld. De verbouwing aan het einde van de 19^e eeuw heeft het kasteel haar neogotische karakter gegeven. In de tweede wereld oorlog zwaar beschadigd, werd het herstel pas in de jaren 80 van de vorige eeuw opgepakt en toegewerkt naar de oprichting van de Stiftung Museum Schloss Moyland.

De dame bij de kassa schuift een flyer onder het coronascherm door. De tuinen van het museum zijn tegelijk met de opening van 1997 ingericht als beeldentuin. Het Skulpturenpark mogen we echt niet missen. Ik knik beleefd maar geen haar op mijn hoofd die er aan denkt met dit vreselijke weer door de tuin rond te struinen. Wel jammer, dat wel, want de tuinen liggen er prachtig bij.

We zijn naar Moyland gekomen voor de hoofdtentoonstelling ‘Schamanismen in der zeitgenössischen Kunst’. Maar ook omdat Melanie Bonajo – de Nederlandse inzending voor dit biënnale van Venetië van dit jaar- in de expositie is opgenomen. De titel intrigeerde, en ook de site van het Moyland laat er enkele prachtige beelden bij zien. Maar ter plekke, komt het getoonde materiaal niet helemaal tot haar recht. Dat heeft te maken met de entourage. Er is geen geluid, maar ook geen spel met licht en donker. Het prachtige videowerk van Bonaje en ook van Marcus Coates wordt op een relatief klein scherm weergegeven en staat daardoor wat verloren in de ruimte. Geluid is er alleen via een koptelefoon. Geef mij maar een ruimte met een lel van een scherm waar licht en geluid je magnetiserend naar toe trekken.

De doorzichtige creaties van Lili Fischer zijn ook prachtig. Maar zet ze aangelicht in een donkere ruimte en ze komen direct tot leven. En dat geldt ook voor de installatie Reisende Geister van Antatol Donkan. In het werk van Donkan is een sterke relatie met zijn roots. Hij behoort tot de Nanai, een Siberisch nomadenvolk aan de rivier de Amoer, dat leeft van de visserij. In Reisende Geister drijven groepjes sewen (mens- en dierachtigen) op zwarte ijsschotsen, maar geplaatst op de witte plavuizenvloer van Moyland heb je toch wat meer verbeelding nodig om je mee te laten voeren.

Heel even lijkt het droog te worden. Zullen we dan toch ook maar even door het Skulpturenpark lopen? Maar dan barst het al weer los. Het park bewaren we voor een andere keer. Met de ruitenwissers op de hoogste stand steken we bij Emmerik de brug over de Rijn over. De zware geur van de chemische industrie van Emmerik dringt de auto binnen. Groter kan het contrast met Moyland niet zijn.

Foto’s van boven naar beneden: Still video Melanie Bonajo, still video Melanie Bonajo, Reisende Geister van Anatol Donkan en still video Marcus Coates met toeschouwers.

Boosaardige kunst in Bochum

Fabrieken die letterlijk oprijzen uit het graanveld, dansende meiden met harmonica en rieten mand en jonge adonissen tijdens het sporten, dit soort tafereeltjes werden gezien als ‘Artige Kunst’ tijdens het nationaalsocialisme in Duitsland. Het riekt naar kunst van het kaliber ‘Het zigeunermeisje met de traan’ maar dan met een socialistisch jasje. Je moet er eigenlijk om lachen, maar omdat je weet uit welk tijdperk deze werken komen, sta je er ook een beetje besmuikt bij te kijken. En het lachen vergaat je al snel als je naast een aantal schilderijen ook nog een bordje ziet hangen met daarop vermeld: aangekocht door Adolf Hitler. Dus dit soort werken konden zijn goedkeuring dragen. Hadden ze hem maar aangenomen op de kunstacademie denk je dan. Dan had hij zelf van dit soort suffige werkjes kunnen maken en hadden we waarschijnlijk geen last van hem gehad.

Met de expositie ‘Artige Kunst, Kunst und Politik im Nationalsozialismus’, heeft het museum Unter Tage in Bochum wel een heel bijzondere expositie in huis gehaald. Niet iedereen in Duitsland vindt dat je aandacht mag geven aan deze kunststroming. Sommigen omdat deze kunst zo banaal en kitscherig is, waardoor de werken niet expositie waardig zijn, terwijl anderen juist vinden dat je Artige Kunst geen podium mag geven omdat dat naar propaganda kan rieken. Voorstanders daarentegen wijzen op het leereffect, want zoiets wil je toch nooit meer. Afgelopen week was ik in Bochum en bezocht ik de expositie.

In Bochum laten ze ‘Artige Kunst’ en ‘Entartete Kunst’ naast elkaar zien. En ook kunststukken uit de periode direct na de oorlog. En dat komt binnen. Nadat je door de loodzware deur de expositieruimte binnengaat, hangen direct rechts Artige werken die stuk voor stuk gezinnen verbeelden, vol adoratie gegroepeerd rondom het jonge kind. Tussen deze zoete taferelen hangt ook een werk van de fotograaf George Rodger. Je oog valt eerst op een in korte broek gekleed jongetje dat moederziel alleen over een zonnig bospad loopt. Dan glijdt je blik over het rest van het beeld en zie je in de schaduw van de bomen honderden dode lichamen liggen. De foto is genomen in Bergen Belsen, april 1945. De boodschap van deze foto tussen de rest van de schilderijen is duidelijk. We exposeren hier dan wel Artige Kunst, maar denk maar niet dat we erachter staan.

De onderwerpen die door Artige Kunst worden verbeeld zou je in tegenwoordige taalgebruik als ‘alternative facts’ kunnen aanduiden. Natuurlijk zullen er in al die jaren van geweld wel een paar sportminnende lieden hebben rondgelopen en zullen er boeren zijn geweest die geluksgevoelens ervaarden tijdens het bewerken van het land. En misschien was er in het begin van de oorlogsjaren ook nog wel tijd voor een idyllisch picknickje met heel het gezin. Maar wat Artige Kunst vooral niet laat zien zijn gevoelens van angst, naderend onheil en verstoorde levens.

Naast aandacht voor het idyllische leven zoomt Artige kunst ook in op architectuur en nieuwe infrastructuur ter verheerlijking van het Duitse Rijk. Op een schilderij van Carl Theodore Protzen uit 1940 is te zien hoe mannen een autoweg bouwen door een romantisch aandoend landschap. Aangekocht door Adolf Hilter, vermeldt het bordje. En de verborgen boodschappen zijn er ook. ‘De verlofganger’, een schilderij uit 1944 van Paul Mathias Padua laat een kinderrijk gezin in aanbidding rondom vader zien. Op het eerste gezicht een mierzoet familietafereeltje. Maar als je beter kijkt, zie je aan zijn gebaren dat hij vertelt over hoe hij het geweer aanlegt en de vijand neerschiet. Foute boel dus.

‘Entartete Kunst’ laat heel andere beelden zien. In Bochum hangen onder andere vooroorlogse werken van Conrad Felixmüller, met stinkende en ronkende fabrieken die het landschap domineren, de nieuwe realiteit voor velen in die tijd, vooral in het Ruhrgebied. Maar ook indringende werken van Felix Nussbaum. Op zijn schilderijen vooral angstige gezichten en de zichtbare aanwezigheid van de dood.

Inderdaad, dit wil je nooit meer en die boodschap kan niet vaak genoeg worden herhaald. En beelden zeggen zoveel meer dan woorden. Mocht je het niet meer lukken deze indringende expositie in Bochum te bezoeken, wat jammer is, want ook de rest van Bochum is echt de moeite waard, dan is er altijd nog een herkansing in Rostock en Regensburg. Want daar verhuist de expositie vervolgens naar toe.

Van boven naar beneden: Bernd Remplin, August-Bierwes-Hütte der Firma Mannesmann in Huckingen, Leopold Schmutzler, Arbeitsmaiden von Felde heimkehrend, deeloverzicht H t/m O uit de lijst van ongeveer 1000 kunstenaars wiens werken in 1937 werden getypeerd als entartete Kunst, foto van p. 114-115 uit de expositiecatalogus.

Wapperende engelenvleugels en na-oorlogse kunst in Witten

Witten ligt in het Ruhrgebied. Ik denk niet dat veel Nederlanders ooit van deze stad hebben gehoord, toch heeft de stad 100.000 inwoners. Vorige week, op weg naar Hagen, besloten we ook even in Witten te stoppen. Ik had namelijk gelezen over een tentoonstelling van Duitse kunst vervaardigd in de periode 1945-1949 en die expositie wilde ik graag zien.

In Witten aangekomen, bleken we niet door te kunnen rijden tot het museum. Er bleek die ochtend een marathon plaats te vinden, waaraan ook atleten met wapperende engelenvleugels en kersttakkendragers meededen, een fantastisch gezicht. De kerstmarkt was al vroeg geopend en we konden nog maar net een plekje voor de auto vinden. Het laatste stukje naar het museum hebben we gelopen, met op de rijweg naast ons afgematte lopers, aangemoedigd door de plaatselijke bevolking.

In Witten delen bibliotheek en museum het prachtig gebouw. Er is geen museumbalie. Het kaartje voor het museum trek je uit een automaat en de deuren naar het museum op de tweede en vierde verdieping staan uitnodigend open. Er is ook geen gedoe met jassen en rugzakken, je mag zo doorlopen. Wat een vertrouwen.

Verstoring, chaos, hoop en verlangen. Alle thema’s en stijlen uit die tijd komen in de verschillende zalen voorbij. Natuurlijk is het maar een selectie van alle werken die in die periode in Duitsland zijn vervaardigd maar je wordt wel even ondergedompeld in de bizarre leefwereld van toen. Het is ook een heel bijzondere periode voor deze groep kunstenaars. Niet alleen is de oorlog voorbij, ook kan er weer vrijelijk worden gewerkt aan moderne kunst, de belachelijke aanwijzingen over ‘entartete’ kunst van de nazi’s zijn immers niet meer van kracht.

Als we teruglopen naar de auto is de marathon voorbij. Het juichende publiek is vertrokken en stad en de kerstmarkt staan er een beetje verweesd bij. Maar het is ook nog vroeg, de middagdrukte moet nog beginnen. Wij drinken een koffie in café Extrablatt, daar is het aangenaam druk en lekker warm en rijden vervolgens door naar Hagen. Mijn gedachten gaan ondertussen naar Aleppo. De parallel ligt voor de hand. Welke toekomst is er überhaupt nog na een zo vernietigende oorlog. Blijkbaar leert de mens nooit.

De expositie in het Märkisches Museum in Witten is onderdeel van de duo expositie ‘Befreite Moderne, Kunst in Deutschland 1945-1949’. In het Kunstmuseum Mülheim an der Ruhr is de andere helft van de expositie te zien.

Foto’s: werk van Rolf Müller-Landau, Richard Gessner, Elisabeth Schmitz en Karl Hofer.

Grootse kunst verstopt onder de grond in Bochum

Toen ik laatst in Bochum was overtrof een bezoek aan de kunstcollectie van de Universiteit van Bochum mijn stoutste verwachtingen. Ik belandde in een idyllisch park in een buitenwijk van Bochum waar onder de grond het piepjonge ‘Museum Unter Tage’, is gecreëerd. In ruim 20 zalen hangt daar op dit moment een prachtige expositie over hoe kunstenaars het (natuurlijk) landschap en (delen van) de stad beleven. Een reis in de ruimte en in de tijd. Je schiet van de ene emotie in de andere. En de entree was een schijntje, wat is kunst beleven toch toegankelijk in het Ruhrgebied.

Boven deze superkelder ligt een sappig groen en onder architectuur aangelegd park. Het park hoorde ooit toe aan Haus Weitmar las ik op een toegangsbord. Weitmar staat er nu als een bewust in stand gehouden ruïne bij, althans de buitenkant, binnenin is een hypermodern café/annex expositie en congresruimte ondergebracht. Een fantastische plek om even neer te strijken. Ze hebben langs drie zijden van het gebouw terrassen gemaakt, zodat je bijna altijd wel de zon kan pakken en de counterdame is uiterst vriendelijk waardoor je nog vrolijker wordt. En ook hier prachtig kunstwerk aan de muren.

Direct grenzend aan dit park staan op een afgesloten terrein gebouwen die als sobere witte kubussen zijn vormgegeven. Ze vormen onderdeel van het totale kunstgebeuren dat je hier ten deel valt. Er hangt een bordje aan het hek waarop staat dat je mag aanbellen als je naar binnen wilt. Op de heenweg was ik er al langsgelopen, maar omdat ik niemand had gezien voelde het een beetje raar. Maar aangemoedigd door het grootste werk dat ik zojuist onder de grond had gezien, besloot ik toch een poging te wagen. En het werkte. Er kwam als uit het niets een suppoost aangelopen die het hek opendeed om vervolgens weer te verdwijnen in een van de kubussen me nog snel vertellend dat als ik zou willen, overal naar binnen mocht gaan. En toen was het weer stil op het terrein.

En dan blijkt elke kubus een fantastische expositie te herbergen. Eentje is er zelfs helemaal gewijd aan werk van Richard Serra om maar even een naam te noemen. In een andere is een prachtige Azië/Boeddha expositie. Zo verstild, zo sereen dat je er ongelofelijk stil van wordt en gevoel van tijd en ruimte verliest. En van buiten is er niets dat er op wijst dat hier van binnen iets prachtigs gebeurt. Er staan bijna ook geen uitleg bij de kunst en de suppoost is nagenoeg afwezig, je bent er alleen met de kunst.

Toen ik aantal uren later terug naar mijn auto liep was ik helemaal overdonderd. Het bijzondere van al dit moois is dat bijna niemand van dit gebied heeft gehoord, terwijl het een van de grotere kunstervaringen is die het Ruhrgebied bij mijn weten te bieden heeft. Het was eigenlijk toeval dat ik er was terechtgekomen. Ik had in een brochure iets gelezen over een kunstverzameling van de universiteit van Bochum en de bijbehorende foto prikkelde me wel. Maar uit het begeleidende tekstje bleek totaal niet dat ik in een kunstwalhalla zou belanden. En dat is ook het Ruhrgebied: ze hebben er prachtige musea, maar ze zijn veel te bescheiden in het promoten van al hun kunst.

Acht steden Chinese kunst in het Ruhrgebied.

Het was genieten, de China8 expositie! Niet alleen de kunst, maar ook de prettige bijkomstigheid dat je in korte tijd – als je de hele expositie wilt zien – het Ruhrgebied kris-kras doorkruist. Stel, je bent nog niet geweest en je wilt in de laatste week dat de expositie draait toch nog een beetje China8 meepakken, dan is hier mijn persoonlijke lijst.

Op de eerste plaats Düsseldorf met de overzichtstentoonstelling van China8. Groots en overweldigend. Gaan! En de stad zelf is verrukkelijk (maar overigens geen Ruhrstad, als enige uit het rijtje van deelnemende steden). En als je tijd over hebt – en de hordes toeristen in de Altstad wilt ontwijken – vooral ook even naar de wijken Flingern en Bilk gaan.

Op de tweede plaats: Duisburg, om de grootse doeken in het prachtige museum Küppersmühle, mijn favoriete museum in het Ruhrgebied, maar ook omdat Duisburg als enige stad met twee musea deelneemt aan China8 en je dus ook bij het Lehmbruck (sculpturen) kan langsgaan.

Op de derde plaats Hagen. Hier word je ontroerd door de prachtige combinatie van een jugendstil museum, Moors fonteingeklater en Chinese sculpturen en installatiekunst. Sprookjesachtig mooi als ensemble!

Marl, op de vierde plaats, vanwege de sublieme en ontroerende video’s maar ook om het brutalistische museum- en stadhuiscomplex waarin dit deel van China8 is ondergebracht.

Op de vijfde plaats Gelsenkirchen waar traditionele Chinese kunsttechnieken op hedendaagse wijze zijn vertaald. Je krijgt er op de bovenste twee verdiepingen van de expo bijzondere urbane landschappen aangeboden.

Naar Essen – op de zesde plaats – ga je naar het Folkwang om het fotowerk van China8 te bezoeken (en ook om de overige collecties van dit prachtige museum te zien). Maar: ga na afloop om de hoek ook even een hapje eten in de Rüttenscheiderstrasse, de langste uitgaanstraat van Essen.

Recklinghausen heb ik op de zevende plaats gezet. Niet omdat ik het niet mooi vond, maar omdat ik de doeken die er hingen net iets minder spannend vond dan het werk dat ik in Düsseldorf en Duisburg heb gezien.

En tenslotte Mülheim an der Ruhr op de achtste plek. Hele indrukwekkende installaties, werkelijk waar, maar het China8 gedeelte is er zo klein, dat als je bijna geen tijd hebt, wellicht niet voor dit gedeelte moet omrijden. Maar de grote gespiegelde installatie in de hoofdruimte en de Chinese pop die daar al bijna vier maanden jonglerend aan het plafond hangt, raken je wel.

China8 verleidt kunstliefhebbers meerdere steden in de Rijn-Ruhr metropool te bezoeken

In 8 steden in het Rijn-Ruhr gebied vindt op dit moment de expositie China8 plaatst. Een tentoonstelling over hedendaagse Chinese kunst. Ik heb inmiddels de expositie in Düsseldorf en Duisburg bezocht. De eerste indruk is overweldigend! Het werk is groots en meeslepend. Je wordt er stil van.

Deze regionaal georganiseerde expositie laat overigens meer zien dan alleen de wens om moderne kunst ten toon te stellen. Het laat ook zien dat de steden in de Rijn-Ruhr regio steeds meer de samenwerking opzoeken. Was dat al het geval met Emscher Park (IBA 1990-1999) en met Ruhr 2010 (Culturele Hoofdstad 2010), ook nu zullen velen gedreven door nieuwsgierigheid de hele expositie te willen zien, het gebied intensief bezoeken, waardoor de regio opnieuw op de kaart komt te staan. En waarbij het de musea bovenal om de kwaliteit van de kunst zal gaan, ligt het belang van de samenwerkende overheden inzake China8 vooral in het verstevigen en benadrukken van de regionale samenwerking in het gebied.

Lag bij Emscher Park en Ruhr 2010 de nadruk op het Ruhrgebied, doordat ook Düsseldorf deelneemt aan China8, wordt het Rijn-Ruhr gebied meer en meer als een metropoolregio ervaren. En laten we eerlijk wezen, het zou ook niet verstandig zijn het Ruhrgebied los van de totale regionale context te blijven bezien. De steden in de Ruhr en Rijn regio liggen zo dicht tegen elkaar aan.

Urbanscreen in de Gasometer Oberhausen

We hebben de Gasometer Oberhausen bijna voor ons zelf. Het is nog vroeg in de ochtend en binnen is het ontzettend koud. Buiten waait het flink en in deze uit de kluiten gewassen opslagtank is het maar een paar graden. De suppoosten lopen snelle rondjes, stilstaan is geen optie in deze kou. Ik trek mijn handschoenen aan en trek de das nog iets hoger om mijn nek. We zijn hier voor de expositie ‘Der schöne Schein’ met als hoogtepunt de lichtinstallatie van de kunstenaarsgroep URBANSCREEN. Ik heb de expositie al een keer gezien en de Gasometer al veel vaker, maar vind het geen enkel probleem om hier opnieuw te zijn.

In een radius van 320 graden wordt op de meer dan 100 meter hoge binnenwand van de Gasometer een fascinerend zwart-wit lichtspel opgevoerd. Symmetrische patronen buitelen, vallen, klimmen en golven over de muren. Het ene moment lijkt het op een gigantisch breipatroon waar de gerstekorrels vanaf vallen, het andere moment megalomane kantoorgevels met puntig uitstekende erkers om over te gaan in een landschap vol lieftallige belletjes waardoor je ineens in een mega groot glas gevuld met prik ligt. Ja je ligt. Op de vloer liggen een twintigtal tweepersoons ligkussens en als het niet druk is, doe je er goed aan zo’n kussen te bemachtigen. Het scheelt heel wat in de kou en al liggend is de ervaring veel grootser.

Voor wie de Gasometer niet kent: ooit werd hier gas gewonnen uit steenkool en onder hoge druk opgeslagen en alhoewel het gas er al jaren weg is, hangt de geur er nog steeds. Vlak naast de ingang hangt een foto van pakweg 12 bij 2 meter. Het is het panorama van Oberhausen toen het hier nog een grote kolenpot was. Een indrukwekkende prent die gegarandeerd op je netvlies blijft hangen en als je daarna hoog op het dak van de Gasometer staat – een glazen lift brengt je moeiteloos naar boven – schuiven heden en verleden zo in elkaar over. Een aantal woonblokken en fabrieken zijn nog herkenbaar en je kan tegelijkertijd je beeld van de huidige situatie bijstellen: het Ruhrgebied is ook heel groen.

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: