RUHRFRAU NL

Een verdubbeld museum Küppersmühle

De opening van de uitbouw van Museum Küppersmühle in Duisburg stond al een tijdje gepland. Op de site van het museum zelf, maar ook in de regionale pers, kwamen de afgelopen jaren, enkele momenten voorbij. Tegenvallende bouwwerkzaamheden en dan ook nog de coronamaatregelen. Geen goede combinatie voor een spetterende opening. Maar in het najaar 2021 was het zover. Met een prachtige tentoonstelling van Andreas Gursky werd de nieuwbouw van het museum gepast gevierd.

En toen moesten we ons nog haasten ook. Want er speelde steeds wel iets waardoor het geplande tripje naar Duisburg niet door kon gaan. Gelukkig werd de tentoonstelling van Gursky verlengd met 6 weken. Konden we dat ook nog meepakken.

Andreas Gursky, Montparnasse, museum Küppersmühle Duisburg

Foto’s van Gursky zijn natuurlijk altijd betoverend om naar te kijken. Lellen van doeken en waar de deelfoto’s tot een geheel aan elkaar zijn gemonteerd, is niet de zien. De expositie laat een aantal topwerkstukken van Gursky zien. Neem bijvoorbeeld zijn ‘Amazon’, een foto van een mega magazijn met oneindige rijen bestellingen. Dichterbij, is elke bestelling tot op de detail te onderscheiden. De aanblik ervan echter, laat een gevoel van schaamte achter, zichtbare mega consumptie, waar we allemaal onderdeel van zijn. Of het gigantische woonblok ‘Montparnasse’, met alle ramen zo detaillistisch gefotografeerd dat je je bijna een voyeur voelt. Een wrang soort sprookje van 1001 nacht. Elk venster heeft zo zijn eigen verhaal.

Vanuit de hoofdexpositieruimte waar Gursky hangt, is een doorkijkje gemaakt naar de nieuwbouw. En die doorkijk lonkt. Je ziet een aantal achthoekige betonnen pilaren. Door de lichtval lijken ze te zweven in de ruimte. In de ruimte achter de pilaren hangen oranje-rode doeken van David Schnell. Maar voordat je aan Schnell toekomt blijf je vol verbazing staan. Je blijkt in een gigantische lege silo te staan. Geoxideerde staal geschiedenis, ruim 40 meter hoog.

Museum Küppersmühle, silo als verbinding tussen oud- en nieuwbouw

Daarachter begint de nieuwbouw. Er zijn maar liefs vier lagen hagelwitte expositieruimte toegevoegd. De etages zijn via loopbruggen, dwars door de silo heen, verbonden met de oudbouw. Aan de buitenkant oogt de nieuwbouw stoer industrieel. Alsof deze aanbouw – als onderdeel van de voormalige Küpersmühle – hier altijd al aan de haven heeft gestaan. Binnen daarentegen, waan je je in een hypermodern kunstpaleis.

In de silo, vanaf de verbindingsbrug, eerste etage.

En dan de trappenhuizen. Daar hadden ze er voorheen eentje van. Een hoogstandje van het architectenbureau Herzog & de Meuron. En ook al was je geen liefhebber van hedendaagse kunst, om de belevenis van het trappenhuis, werd dit museum altijd al door architectuurliefhebbers bezocht. Dan is het nu dubbelfeest, want met de komst van de nieuwbouw is er een prachtig trappenhuis bijgekomen.

Nieuwe trappenhuis museum Küppersmühle, Herzog & de Meuron

Aan kunst en architectuur geen gebrek, wat dat betreft geen enkele wanklank. Alleen het kopje koffie. Met de nieuwbouw erbij, is de bezoekerscapaciteit verdubbeld en het museumrestaurant is zo geliefd, dat het vooraf al is volgeboekt. De volgende keer toch maar een tafeltje reserveren, voordat we uit Nederland wegrijden.

Bezwerende geesten in Moyland

Het regent pijpenstelen en we zetten koers richting Schloss Moyland. Ik ben er al jaren niet meer geweest. Ik herinner me muren van beneden tot boven vol behangen met schilderijen uit het begin van de 20^e eeuw, vele houtsneden en een wat outbollige inrichting. Het kasteel anno nu is volledig ingericht met moderne en hedendaagse kunst, heeft gepleisterde witte muren en een gespiegeld gangenstelsel waardoor je blijft dwalen tussen de vleugels van het kasteel.

Het kasteel Moyland domineert al eeuwen de regio. De eerste berichten dateren al van 1307 en het kasteel is meerdere keren van gedaante gewisseld. De verbouwing aan het einde van de 19^e eeuw heeft het kasteel haar neogotische karakter gegeven. In de tweede wereld oorlog zwaar beschadigd, werd het herstel pas in de jaren 80 van de vorige eeuw opgepakt en toegewerkt naar de oprichting van de Stiftung Museum Schloss Moyland.

De dame bij de kassa schuift een flyer onder het coronascherm door. De tuinen van het museum zijn tegelijk met de opening van 1997 ingericht als beeldentuin. Het Skulpturenpark mogen we echt niet missen. Ik knik beleefd maar geen haar op mijn hoofd die er aan denkt met dit vreselijke weer door de tuin rond te struinen. Wel jammer, dat wel, want de tuinen liggen er prachtig bij.

We zijn naar Moyland gekomen voor de hoofdtentoonstelling ‘Schamanismen in der zeitgenössischen Kunst’. Maar ook omdat Melanie Bonajo – de Nederlandse inzending voor dit biënnale van Venetië van dit jaar- in de expositie is opgenomen. De titel intrigeerde, en ook de site van het Moyland laat er enkele prachtige beelden bij zien. Maar ter plekke, komt het getoonde materiaal niet helemaal tot haar recht. Dat heeft te maken met de entourage. Er is geen geluid, maar ook geen spel met licht en donker. Het prachtige videowerk van Bonaje en ook van Marcus Coates wordt op een relatief klein scherm weergegeven en staat daardoor wat verloren in de ruimte. Geluid is er alleen via een koptelefoon. Geef mij maar een ruimte met een lel van een scherm waar licht en geluid je magnetiserend naar toe trekken.

De doorzichtige creaties van Lili Fischer zijn ook prachtig. Maar zet ze aangelicht in een donkere ruimte en ze komen direct tot leven. En dat geldt ook voor de installatie Reisende Geister van Antatol Donkan. In het werk van Donkan is een sterke relatie met zijn roots. Hij behoort tot de Nanai, een Siberisch nomadenvolk aan de rivier de Amoer, dat leeft van de visserij. In Reisende Geister drijven groepjes sewen (mens- en dierachtigen) op zwarte ijsschotsen, maar geplaatst op de witte plavuizenvloer van Moyland heb je toch wat meer verbeelding nodig om je mee te laten voeren.

Heel even lijkt het droog te worden. Zullen we dan toch ook maar even door het Skulpturenpark lopen? Maar dan barst het al weer los. Het park bewaren we voor een andere keer. Met de ruitenwissers op de hoogste stand steken we bij Emmerik de brug over de Rijn over. De zware geur van de chemische industrie van Emmerik dringt de auto binnen. Groter kan het contrast met Moyland niet zijn.

Foto’s van boven naar beneden: Still video Melanie Bonajo, still video Melanie Bonajo, Reisende Geister van Anatol Donkan en still video Marcus Coates met toeschouwers.

Kunst und Kohle I

Na ruim 250 jaar steenkolenwinning sluiten in december van dit jaar de laatste steenkolenmijnen in het Ruhrgebied. Dat is niet niets. Het Ruhrgebied is ontstaan rondom de kolenwinning. Dit is definitief afscheid nemen van een heel bijzonder streekeigen DNA. De meeste mijnen waren al tientallen jaren dicht. De laatste twee sluiten dit jaar hun deuren. De traditionele kreet “Gluck auf” is bijna verstomd en schuift eind dit jaar definitief op naar historisch erfgoed.

Op deze bijzondere gebeurtenis te gedenken organiseren deze zomer 17 musea in 11 steden van het Ruhrgebied de expositie Kunst und Kohle. Vorige week was ik in Herne en bezocht ik het door de Ghanese kunstenaar Ibrahim Mahama ingepakte waterkasteel Stünkede. In Kassel ben ik fan van Mahama geworden. Een van de hoogtepunten van de Documenta 14 (in 2017) was een door hem met jutezakken ingepakt poortgebouw.

De jutezakken van Ibrahim Mahama zijn bijzonder. Hij ruilt nieuwe zakken met zijn landgenoten voor tweedehandsjes. In Ghana wordt in deze zakken letterlijk alles en dan maar ook alles gestouwd wat in een zak past – van gedolven grondstoffen tot voedsel – mits het nog vervoerd kan worden door een persoon. De tweedehands zakken die Mahama voor zijn kunstwerken gebruikt zijn doorleeft. Vol met rafels, krijtkrabbels en geuren. Voor Mahama een statement, want de zakken symboliseren de wereldwijde productieprocessen van grondstof tot eindproduct en ook de daarmee samenhangende ongelijkheid die dat met zich mee brengt.

Het waterslot Strünkede is normaal een suikerzoet slot en het staat ook nog in een prachtig park. En dat zoete bouwwerk is nu ingepakt met ruwe stof en de nieuwe verpakking dringt zich genadeloos aan je op. De symboliek die Mahaha er mee wil uitdrukken is tweeërlei. Enerzijds laat het de harde wereld van de steenkoolwinning versus het idyllische leven zien. Anderzijds maken de jutezakken uit Afrika duidelijk dat je het niet alleen in lokaal perspectief mag zien: ook al stopt de steenkolenwinning in het Ruhrgebied, in andere delen van de wereld wordt nog steeds onder zeer gevaarlijke omstandigheden kolen en andere grondstoffen gewonnen.

Alsum: van visserdorp tot berg

Alleen de naam Alsum herinnert nog aan het oorspronkelijke dorp dat ooit op de plek van de huidige Alsumer Berg heeft gelegen. Ooit mondde hier een arm van de Emscher in de Rijn, de reden dat op deze idyllische plek een vissersdorp ontstond. Nu staat hier boven op de berg nog een kruis, als herinnering aan dit prille begin. Als je wilt weten hoe het Ruhrgebied in de jaren 60-70 van de vorige eeuw heeft aangevoeld, moet je op deze berg gaan staan. Dit deel van Duisburg wordt nog een paar keer per uur in stampende stoom gehuld.

Idyllisch is het hier nog steeds. Het is maar hoe je het bekijkt. Komende vanuit de Alsumer Steig word je, als je langs de flanken van de berg loopt, getrakteerd op een wijds panorama op de Rijn, groene heuvels en markante torens in de verte. Hier wil je uren dwalen of op een steen gaan zitten, met je voeten in het kabbelende water. Dat de heuvels feitelijk afvalbergen zijn, ontstaan als gevolg van mijnbouw, doet er op dat moment niet meer toe.

Van het vissersdorp Alsum is niets meer over. De mijnbouw heeft de grond waarop het dorp stond laten indalen, met als gevolg dat de Rijn aan het dorp begon te knabbelen en de boel onderliep. De tweede wereldoorlog deed de rest: het dorp werd grotendeels verwoest door bombardementen. Had het dorp daarna nog kunnen worden gered? Misschien wel, maar de groeiende industrie naam de aldus beschikbaar gekomen ruimte maar al te graag over. Van de puinresten en het mijnbouwafval werd de basis van de Alsumer Berg gelegd. In de loop van de jaren volgde met nieuw afval de top van de berg.

Inmiddels wordt op de Alsumer Berg niet meer gestort. De berg is bedekt met weelderig groen en is verklaard tot landschappelijk beschermd gebied. Er is maar één weg omhoog die toegang biedt naar twee uitzichtplatforms. Het eerste platform biedt uitzicht op een heel vriendelijk Rijnlandschap. Een hier geschoten foto is uitstekend promotiemateriaal voor een folder over een slaperig reisje langs de Rijn.

Het meest hooggelegen platform biedt uitzicht op het noorden. Hier ontvouwt zich het inferno. Hier heb je uitzicht op een industrieel landschap met nog actieve hoogovens en kokerijen. Alles ongelofelijk dichtbij en levensecht. Het begint met het geloei van sirenes en even even later komt het het koken en stomen opgang.

Recht op eigen stad, het Ruhrgebied vs NL

Het is een warme avond en de lage zon is goed zichtbaar achter de gesloten gordijnen. We zitten met ruim 30 man in een zaal in Coehoorn, Arnhem, naar de Duitse film ‘Das Gegenteil von Grau’ te kijken – een filmdocu over bewonersinitiatieven in het Ruhrgebied. “Ik werd vooral getroffen door de tegenstelling tussen de links-anarchistisch-activistische toon van de film en de brave burgers die wij hier zijn geworden,” merkte een van de bezoekers na afloop op.

Natuurlijk maakt de plek waar gefilmd is iets uit. Het Ruhrgebied is grootstedelijk en de gevolgen van de massale sluiting van de mijnen en de teloorgang van de metaalindustrie in de jaren 70-80 laten zich nog steeds voelen. Met grote werkloosheid, armoede en door mijnbouw en industrie achtergelaten vervuilde en verweesde ruimte als erfenis. Maar daardoor is het ook een omgeving waar bewoners eerder geneigd zullen zijn zich het ‘recht op eigen stad’ toe te eigenen, want dat is waar Gegenteil von Grau feitelijk over gaat.

Woorden zoals Plenum (vergadering), Gruppen en Gemeinsam, komen met grote regelmaat voorbij in de film. Het gaat niet om het individu, maar om de groep en het collectief beslist. De meesten onderstrepen in de interviews expliciet het belang van das Plenum. ‘Als je bij ons mee vergadert, mag je mee doen’. Of anders geformuleerd: ‘Als je niet mee vergadert, doe je ook niet mee’. Met ook een zeker pragmatisme: diegenen die aanwezig zijn besluiten gezamenlijk. Feitelijk een ‘do-ocracy’, zoals een van de in de film geïnterviewde deelnemers het noemt: ‘Wer kommt, der macht’. Je doet het met de mensen en de inzet die op dat moment voorhanden is.

Door het activistische karakter van de film ligt een vergelijking met de krakersscene van de jaren 80 van de vorige eeuw in Nederland snel voor de hand. Maar, er is wel een opvallend verschil. Het ging krakers in Nederland veelal om het bemachtigen van woonruimte voor zichzelf. Bij de in de film getoonde voorbeelden gaat het de initiatiefnemers vooral om Empowerment – Vrije Ruimte (Freiraum) in het Ruhrgebied wordt bevochten om andere mensen in hun kracht te kunnen zetten. Zoals een deelnemer aan een omvangrijk landbouwcollectief in de buurt van Dortmund het verwoordt: “Bij ons mag iedereen meedoen. Als je de kracht hebt om mee te werken, help je mee. En als je dat niet kan – om fysieke redenen- of omdat je even niet wilt, dan ben je ook nog steeds welkom”.

Of neem het voorbeeld van de voormalige Siedlung Riphorsterstraße in Oberhausen. Ooit woonden hier de mijnarbeiders, nu leeft hier een etnisch zeer gemêleerde groep. In de Riphorster Straße is een zelfvoorzienende coöperatie Riwetho ontstaan. De vorige eigenaar had in tegenstelling tot de leden van de coöperatie geen aandacht voor het in stand houden van de bijzondere architectuur van deze plek en al evenmin voor de noden van de deels arme bewoners. En die bewoners bouwen, verbouwen en feesten samen in hun community als ware het een Zuidafrikaanse township. En Riwetho, dat kan niet anders dan een knipoogje naar Sowetho zijn.

Als je deze film ziet ga je je wel afvragen in hoeverre een individualistische samenleving als de onze nog voeding kan bieden voor zelforganisatie van gezamenlijke initiatieven ten behoeve van de gemeenschap. Tegelijkertijd geeft de film je het onbehaaglijke gevoel dat we hier misschien wel te braaf zijn geworden en dat zet dan de zaak weer op scherp.

In alle voorbeelden van de film komt amper een overheid aan te pas. Dat is natuurlijk ook een kwestie van onderwerpkeuze, want ook de Duitse overheid bemoeit zich intensief met de samenleving en wenst aan te jagen, net als de onze. “Ik ben in verschillende Nederlandse steden vanuit de overheid bezig geweest volkstuintjes aan te jagen”, vertelt een bezoeker, “maar er was geen animo voor. Maar daar waar we ons als overheid vervolgens terugtrokken, schoten ze ineens wel als paddenstoelen uit de grond. We moeten ons als overheid blijkbaar helemaal niet met dat soort initiatieven willen bemoeien.”

Maar ja, wat dan wel? Misschien is het al voldoende om naar de film te kijken, want die werkt prettig verstorend. Het haalt je uit je luie stoel en maakt nieuwsgierig. Aannames die hier bij ons vanzelfsprekend zijn, werken 100 kilometer verderop anders en alleen dat al inspireert.

Rurhfrau Sonja Scholten zag de première van de film in Essen en haalde in overleg met de filmmakers de film naar Nederland. De film landde op 13 juni in samenwerking met o.a. de Ruimtemakers Oost NL in het initiatief Coehoorn Centraal in Arnhem.

Voor wie de film in Arnhem heeft gemist: op 5 september draait de film in Zwolle (nadere info volgt).

Foto’s van boven naar beneden: Solidarische Landwirtschaf Dortmund (persfoto), filmavond in Coehoorn, Genossenschaf RIWETHO Oberhausen (persfoto) en de foto behorende bij de filmflyer van Das Gegenteil von Grau (persfoto).

Nordstadt is geen no-go-area

Steeds vaker wordt de wijk Nordstadt in Dortmund geassocieerd met een ‘no-go-area’. Ik kom er de laatste jaren regelmatig en heb me er al die keren niet onveilig gevoeld. Het lijkt wel alsof deze wijk wordt gebrandmerkt. Bestempeld als zondenbok. In de wijk zie je een aantal hedendaagse problemen samenkomen die overal in Duitsland spelen en inzet zijn voor de aankomende verkiezingen: armoedebestrijding, werkloosheid, integratie- en vluchtelingenproblematiek. Een concentratie van dit alles maakt het er voor Nordstadt niet makkelijker op en dat is ontegenzeggelijk waar.

Ik kom graag in Nordstadt. De levendigheid van de wijk trekt me enorm. Overal geuren en kleuren, uitgestalde waren tot ver op de stoep. Hier hangt het lome ritme van een mediterrane stad. In Nordstadt wordt het leven direct en zichtbaar op straat geleefd. In het centrum van Dortmund is iedereen alleen maar onderweg. Vanuit het stadscentrum hoef je alleen maar een spoorwegviaduct onderdoor en je bent in deze andere wereld.

Het park Nordmarkt is het kloppende hart van de wijk. Hier komt iedereen tezamen. Op dinsdag en vrijdag is er een kleurrijke markt en op de andere dagen biedt het park plek voor iedereen. Op dit stukje groen zie je direct de sociale structuur en problematiek van de wijk in een notendop. Het park wordt bovendien begrensd door de Mallinckrodtstraße. De straat in Dortmund waar men het over heeft en waar niet iedereen durft te zijn.

Ik loop langs de zuid en oostzijde van het park. Het is een warme dag en mensen trekken naar dit verstilde stuk groen. Tegen de zuidoostelijke hoek van het park staat een groep jonge mannen met Midden-Oosten looks. Sommigen van hen zijn met elkaar in gesprek, anderen staan alleen maar, de handen in de zakken. Bij de noordoostelijke hoek van het park staat een groep Afrikanen, ze praten geanimeerd, een paar van hen hebben een fiets in de hand. Een van de vrouwen in het groepje gooit haar nek naar achteren en schatert het uit van het lachen. Ik duik de oostelijke ingang van het park in.

Hier is sinds februari van dit jaar de Grüner Salon gevestigd, een hip tentje gedreven door twee vrouwen van 30 jaar. Je kan er een biertje drinken, maar ook gezonde hapjes en drankjes nuttigen. Deze plek is het domein van het hippe volk, studenten en verder van eenieder die zich hier thuis voelt. Vanuit het terras heb je een prima uitzicht over de noord-zuid as, de hoofdader van het park. Scholieren, ouders met kinderen, vrouwen met boodschappentassen, studenten, Afrikaanse vrouwen in prachtige kleren, iedereen komt voorbij. Het park is verblijfsplek en tevens doorgaande route.

Het loopt tegen vieren en het is er nog rustig. Een vijftal tafeltjes is bezet. Ik besluit even te gaan zitten en bestel een Grapefruitschorle. Een jonge vrouw schuin tegenover mij eet een salade. Voor haar spruit van 1,5 is een kinderstoeltje bijgeschoven. Een student hangt slaperig in zijn stoel. Naast mij drinken drie Turkssprekende mannen een drankje. Iets later arriveren twee mannen met de fiets aan de hand, de haren in een staart gebonden en met een kinderzitjes achterop hun fiets als zichtbaar bewijs van hun vaderschap. Ze bestellen koffie.

Via het park wandel ik richting de meest zuidelijke ingang en passeer de zitkuil. Hier zit een tiental mannen en vrouwen met een flesje bier in de hand, hun stemmen klinken rauw en schel van de alcohol. Iets verderop zit een groep vrouwen met hoofddoekjes. Ze zitten er samen met hun kinderen te picknicken. Door de schaduw van de bomen en de donkere kleren van de vrouwen valt de groep amper op. Ik passeer een paar verliefde stelletjes en arriveer bij de zuidelijke ingang. Toen ik er op de heenweg langsliep, zaten hier nog oudjes in de schaduw, nu is dit het plekje van junks met graatmagere lijven en holle ogen. Ze hangen of staan tegen de pergola. Iedereen loopt hen voorbij, alsof ze er eigenlijk niet zijn. Tegenover de ingang ligt de discounter Netto, de winkelwagentjes rollen af en aan. Het leven gaat altijd maar door.

Via de Münsterstraße, de levensader van Nordstadt, loop ik terug richting het centrum. Kinderen spelen op straat, overal is geluid en klinken vrolijke stemmen. Alle bankjes zijn bezet. Eigenlijk wil ik een hapje eten en bij de Libanees aanschuiven. Maar alle terrassen zijn bomvol. Hier in de Münsterstraße zitten mensen van allerlei afkomst door elkaar heen. Voor een vrij tafeltje had ik net iets eerder moeten arriveren. Ik bestel een afhaalmenu en loop via de spoorwegtunnel terug naar het andere Dortmund.

Boosaardige kunst in Bochum

Fabrieken die letterlijk oprijzen uit het graanveld, dansende meiden met harmonica en rieten mand en jonge adonissen tijdens het sporten, dit soort tafereeltjes werden gezien als ‘Artige Kunst’ tijdens het nationaalsocialisme in Duitsland. Het riekt naar kunst van het kaliber ‘Het zigeunermeisje met de traan’ maar dan met een socialistisch jasje. Je moet er eigenlijk om lachen, maar omdat je weet uit welk tijdperk deze werken komen, sta je er ook een beetje besmuikt bij te kijken. En het lachen vergaat je al snel als je naast een aantal schilderijen ook nog een bordje ziet hangen met daarop vermeld: aangekocht door Adolf Hitler. Dus dit soort werken konden zijn goedkeuring dragen. Hadden ze hem maar aangenomen op de kunstacademie denk je dan. Dan had hij zelf van dit soort suffige werkjes kunnen maken en hadden we waarschijnlijk geen last van hem gehad.

Met de expositie ‘Artige Kunst, Kunst und Politik im Nationalsozialismus’, heeft het museum Unter Tage in Bochum wel een heel bijzondere expositie in huis gehaald. Niet iedereen in Duitsland vindt dat je aandacht mag geven aan deze kunststroming. Sommigen omdat deze kunst zo banaal en kitscherig is, waardoor de werken niet expositie waardig zijn, terwijl anderen juist vinden dat je Artige Kunst geen podium mag geven omdat dat naar propaganda kan rieken. Voorstanders daarentegen wijzen op het leereffect, want zoiets wil je toch nooit meer. Afgelopen week was ik in Bochum en bezocht ik de expositie.

In Bochum laten ze ‘Artige Kunst’ en ‘Entartete Kunst’ naast elkaar zien. En ook kunststukken uit de periode direct na de oorlog. En dat komt binnen. Nadat je door de loodzware deur de expositieruimte binnengaat, hangen direct rechts Artige werken die stuk voor stuk gezinnen verbeelden, vol adoratie gegroepeerd rondom het jonge kind. Tussen deze zoete taferelen hangt ook een werk van de fotograaf George Rodger. Je oog valt eerst op een in korte broek gekleed jongetje dat moederziel alleen over een zonnig bospad loopt. Dan glijdt je blik over het rest van het beeld en zie je in de schaduw van de bomen honderden dode lichamen liggen. De foto is genomen in Bergen Belsen, april 1945. De boodschap van deze foto tussen de rest van de schilderijen is duidelijk. We exposeren hier dan wel Artige Kunst, maar denk maar niet dat we erachter staan.

De onderwerpen die door Artige Kunst worden verbeeld zou je in tegenwoordige taalgebruik als ‘alternative facts’ kunnen aanduiden. Natuurlijk zullen er in al die jaren van geweld wel een paar sportminnende lieden hebben rondgelopen en zullen er boeren zijn geweest die geluksgevoelens ervaarden tijdens het bewerken van het land. En misschien was er in het begin van de oorlogsjaren ook nog wel tijd voor een idyllisch picknickje met heel het gezin. Maar wat Artige Kunst vooral niet laat zien zijn gevoelens van angst, naderend onheil en verstoorde levens.

Naast aandacht voor het idyllische leven zoomt Artige kunst ook in op architectuur en nieuwe infrastructuur ter verheerlijking van het Duitse Rijk. Op een schilderij van Carl Theodore Protzen uit 1940 is te zien hoe mannen een autoweg bouwen door een romantisch aandoend landschap. Aangekocht door Adolf Hilter, vermeldt het bordje. En de verborgen boodschappen zijn er ook. ‘De verlofganger’, een schilderij uit 1944 van Paul Mathias Padua laat een kinderrijk gezin in aanbidding rondom vader zien. Op het eerste gezicht een mierzoet familietafereeltje. Maar als je beter kijkt, zie je aan zijn gebaren dat hij vertelt over hoe hij het geweer aanlegt en de vijand neerschiet. Foute boel dus.

‘Entartete Kunst’ laat heel andere beelden zien. In Bochum hangen onder andere vooroorlogse werken van Conrad Felixmüller, met stinkende en ronkende fabrieken die het landschap domineren, de nieuwe realiteit voor velen in die tijd, vooral in het Ruhrgebied. Maar ook indringende werken van Felix Nussbaum. Op zijn schilderijen vooral angstige gezichten en de zichtbare aanwezigheid van de dood.

Inderdaad, dit wil je nooit meer en die boodschap kan niet vaak genoeg worden herhaald. En beelden zeggen zoveel meer dan woorden. Mocht je het niet meer lukken deze indringende expositie in Bochum te bezoeken, wat jammer is, want ook de rest van Bochum is echt de moeite waard, dan is er altijd nog een herkansing in Rostock en Regensburg. Want daar verhuist de expositie vervolgens naar toe.

Van boven naar beneden: Bernd Remplin, August-Bierwes-Hütte der Firma Mannesmann in Huckingen, Leopold Schmutzler, Arbeitsmaiden von Felde heimkehrend, deeloverzicht H t/m O uit de lijst van ongeveer 1000 kunstenaars wiens werken in 1937 werden getypeerd als entartete Kunst, foto van p. 114-115 uit de expositiecatalogus.

Vrijruimten in de niches van het Ruhrgebied

We staan buiten bij een klein complex ten noorden van het centrum, vlak naast de universiteit. Twee reusachtige schoorstenen domineren het uitzicht. We gaan zo naar de 90 minuten durende documentairefilm ‘Das Gegenteil von Grau’ kijken. De documentaire gaat in op een twintigtal ‘Freiraum’ initiatieven in het Ruhrgebied. De film is een co-productie van de in Berlijn woonachtige socioloog, filmmaker en stadsactivist Matthias Coers en het netwerk ‘Recht auf Stadt Ruhr’.

De film is net uitgebracht en draait in vijf opeenvolgende dagen in de grote steden van het Ruhrgebied. Afgelopen vrijdag, 24 maart, werd de film in Essen in Alibi vertoond. Alibi is feitelijk ook zo’n Freiraum, het is een inlooppunt voor burgers uit Essen die tegengas willen geven aan de toenemende sociale kilte en verrechtsing van de samenleving.

Het is zacht voor de tijd van het jaar en iedereen blijft nog even plakken rondom een tafel met informatiemateriaal die vlak voor de ingang is neergezet. De filmmakers zelf geven toelichting op hun initiatief. Als ik even naar binnenloop zie ik dat de zaal al behoorlijk vol begint te stromen. Er worden stoelen en zelfs oude gymzaalbanken bijgeplaatst. Wij hebben geluk en weten een plekje te veroveren op een oud bankstel en kunnen de avond zacht uitzitten.

Er is nog net voldoende tijd om even een drankje te halen in das Alibier, de bar van het complex. Precies om 19.00 uur begint de film en worden we kriskras door het Ruhrgebied meegenomen met voorbeelden uit Dortmund, Duisburg, Essen, Oberhausen en Bochum. De film beoogt geen volledigheid, wel een gevoel. Zo zien we buurtwoonkamers, repair cafés, huurdersinitiatieven, vrouwelijke graffiti spuiters, bijzondere bibliotheken, fietswerkplaatsen, caféruimten zonder consumptieverplichting, stadslandbouw initiatieven en nog heel veel meer voorbijkomen. Vele buitenstaanders zullen achteloos aan deze plekken voorbijlopen, voor hen lijken ze wellicht te beduimeld of te onbeduidend.

Het effect van deze plekken is voor de buurt heel groot, vaak gaat het niet om de fysieke plek zelf, maar de beweging die het in de wijk genereert. Ineens gaan mensen weer samenwerken. Of zoals Matthias Coers het in de discussie achteraf toelicht: ‘Het bijzondere aan deze bewegingen is dat het geen tegen-bewegingen zijn. Dat waren vergelijkbare initiatieven in laatste decennia van de vorige eeuw wel. Nu zijn het feitelijk op de toekomstgerichte concepten waarin wordt onderzocht hoe je kan samenwerken en samen kan bestaan. Dan ineens blijken de nieuwe talenten je buren te zijn.’

Wat opvalt aan de getoonde voorbeelden in de film, is dat niet alleen jongeren iets opzetten, ook ouderen zijn actief. Ook herkomst doet er niet toe. ‘Ik heb het in Berlijn al op zoveel plekken zien gebeuren’, vertelt Matthias Coers, ‘het menselijke is voor de deelnemers uiteindelijk veel belangrijke dan het reactionaire. Als je echt voor iets wilt gaan, dan vind je elkaar op dat aspect, ongeacht geloof, herkomst en leeftijd. Je herkent dan het menselijke in elkaar. Dan is de politieke voorkeur van je Turkse buurman helemaal niet meer relevant en kunnen de met piercings getooide transseksueel en het conservatief ingestelde omaatje van iets verderop wel met elkaar door één deur.’

De film wordt binnenkort ook in Berlijn vertoond. ‘Natuurlijk zie je dit soort initiatieven al jaren in Berlijn’, licht Mathias Coers, ‘maar daar heb je ook meer massa, dan is de kans veel groter dat dergelijke bewegingen zichtbaar zijn. Maar ik wil ook laten zien dat er in het Ruhrgebied wel degelijk wat gebeurt en niet alleen in Berlijn. Je ziet deze krachten feitelijk in alle voormalige industriesteden. Denk maar aan Noord Engeland en Detroit. Maar straks slaat de werkloosheid ook in andere sectoren toe. Met deze film willen we een signaal aan bewoners afgeven, dat het weldegelijk mogelijk is je rechten door te zetten. We werken reeds aan Engelse ondertiteling, zodat de film straks ook in andere Europese steden kan worden vertoond.’

Na afloop loopt iedereen met een drankje naar buiten. De schoorsteenpijpen achter ons zijn groen aangelicht. Ondertussen wordt de zaal opnieuw ingericht voor de volgende vertoning van 21.30 uur. Ik praat nog wat na met de filmmakers en we wisselen adressen uit. Natuurlijk zou het fantastisch zijn als deze documentaire binnenkort ook in een aantal steden in Nederland wordt vertoond.

En dat laatste is ook gelukt! De premiere is in Arnhem op 13 juni. Op 10 oktober is de film ook te zien in Zwolle (nadere info volgt).

Hoofdafbeelding, deel van muurschildering aan de Gladbecker Straße in Essen.

Lente op de Nordbahntrasse in Wuppertal

Het is twaalf uur en UtopiastadtRad, de vrijwillige fietsverhuur opent voor het eerst in dit kalenderjaar weer haar deuren. Opgekalefaterde tweedehandsjes worden buitengezet. Het prachtige lenteweer heeft de vrijwillige crew doen besluiten de boel spontaan open te gooien. Hebben wij even mazzel.

We hadden ons voorgenomen een stuk over de Nordbahntrasse te gaan lopen, een strakke baan voor fietsers, skaters en wandelaars, aangelegd in de heuvelachtige bovenstad van Wuppertal. Maar fietsen is eigenlijk veel beter. We hebben niet zoveel tijd en ik wil mijn reisgenoten met een flink stuk van het traject laten kennis maken.

De formaliteiten zijn zo geregeld. Een simpel papiertje voor de borg, huurkosten zijn er niet. We mogen een fiets uitzoeken. Bij het terugbrengen van de fietsen wordt een “Spende” op prijs gesteld. Bij de eerste fiets die ik probeer zijn de handremmen te abrupt afgesteld. De tweede fiets heeft het zadel op een mooie hoogte staan, maar de fiets loopt aan. Met de derde fiets die ik probeer, wil ik wel op pad. Ik zie de anderen ook plussen en minnen voordat ze een definitieve keuze maken en ondertussen zijn we dankbaar dat we hier zomaar een fiets meekrijgen.

Het is druk op de Nordbahntrasse. Het gros van de passanten heef duidelijk de lente in de bol. Wandelaars lopen op het fietsgedeelte, omgekeerd remmen fietsers abrupt af, schieten zo het voetpad op om even te genieten van het uitzicht. Geliefden skaten hand in hand, zich niet bewust van de fietsdrukte om hen heen. Daartussendoor laveren wielrenners alles en iedereen behendig ontwijkend. In het gras naast het traject liggen zonaanbidders met de jas onder het hoofd. We befietsen het oostelijk deel van het traject. De viaducten worden steeds hoger en het uitzicht verder. De huizen lijken te verdwijnen onder de hoog opgemetselde viaducten. In de verte, beneden in het dal zien van de Schwebebahn voorbij zoeven.

De Nordbahntrasse is een Bottom-up project. De initiatiefnemers van het eerste uur hebben nooit durven te dromen dat hun plan zo succesvol zou gaan worden. Maar met hun enthousiasme hebben ze uiteindelijk de hele stad weten te beroeren. Letterlijk en figuurlijk. Heette hun portal eerst Nordbahntrasse, inmiddels vind je ze op het net onder de naam WuppertalBewegung. Ruim 25 kilometer van het voormalige spoortracé is inmiddels fietssnelweg geworden, oude stationsgebouwen zijn omgetoverd tot pleisterplaatsen en sociale ontmoetingsruimten, aan nieuwe tracés en projecten wordt gewerkt.

Vanaf het begin heb ik de Nordbahntrasse zien groeien. Niet alleen in lengte, maar ook qua beleving. Bij de oplevering, nog maar een paar jaar geleden ging het vooral om het tijdig gereed krijgen van een veilige strakke baan over een aantal kilometer. Dat was een hele klus. Het tracé, met daarin een groot aantal viaducten en tunnels werd al decennia niet meer gebruikt. Alles was overwoekerd, verstoord of nog erger, afgebroken.

Nu een paar jaar verder is het traject ook aangekleed. Panelen zijn geplaatst, met foto’s en verhalen van toen, overal staan prachtige lichtarmaturen, kunstwerken zijn geplaatst, muurschilderingen aangebracht en de stations- en perronklokken geven weer de juiste tijd aan. En ook heel fijn, de bloementuinen bij de pleisterpunten worden maar groter en groter.

Terug bij ons startpunt, UtopiastadtRad, leveren we de fietsen in. Uiteraard doneren we als dank een financiële bijdrage. Anderen staan al weer klaar om de fietsen een tijdje te mogen meenemen. Voor ons is het tijd voor een drankje. Het is druk, voor de bar van Café Hutmacher staan de mensen in een lange rij, het terras is afgeladen vol. In de foodtruck naast het stationsgebouw worden in hoog tempo pizza’s en Currywursten gebakken. De ijscowagen pal naast de Nordbahntrasse doet goede zaken. Kinderen spelen in een megazandbak, het zand ik zo te zien vers gestort.

Tegen vieren wordt het voor ons tijd om te gaan. De reisgenoten zijn enthousiast. Verbazing over de infrastructuur van Wuppertal, met de Schwebebahn beneden in het dal en de volstrekt unieke Nordbahntrasse, boven tegen de heuvels aangeplakt. En zoals altijd, verbazing over de afstand, hoe dichtbij het eigenlijk allemaal is. Thuisgekomen duurt het even, voordat ik de knop omzet. Wuppertal kan ik nooit zomaar loslaten, die stad kruipt altijd opnieuw onder mijn huid.

Wapperende engelenvleugels en na-oorlogse kunst in Witten

Witten ligt in het Ruhrgebied. Ik denk niet dat veel Nederlanders ooit van deze stad hebben gehoord, toch heeft de stad 100.000 inwoners. Vorige week, op weg naar Hagen, besloten we ook even in Witten te stoppen. Ik had namelijk gelezen over een tentoonstelling van Duitse kunst vervaardigd in de periode 1945-1949 en die expositie wilde ik graag zien.

In Witten aangekomen, bleken we niet door te kunnen rijden tot het museum. Er bleek die ochtend een marathon plaats te vinden, waaraan ook atleten met wapperende engelenvleugels en kersttakkendragers meededen, een fantastisch gezicht. De kerstmarkt was al vroeg geopend en we konden nog maar net een plekje voor de auto vinden. Het laatste stukje naar het museum hebben we gelopen, met op de rijweg naast ons afgematte lopers, aangemoedigd door de plaatselijke bevolking.

In Witten delen bibliotheek en museum het prachtig gebouw. Er is geen museumbalie. Het kaartje voor het museum trek je uit een automaat en de deuren naar het museum op de tweede en vierde verdieping staan uitnodigend open. Er is ook geen gedoe met jassen en rugzakken, je mag zo doorlopen. Wat een vertrouwen.

Verstoring, chaos, hoop en verlangen. Alle thema’s en stijlen uit die tijd komen in de verschillende zalen voorbij. Natuurlijk is het maar een selectie van alle werken die in die periode in Duitsland zijn vervaardigd maar je wordt wel even ondergedompeld in de bizarre leefwereld van toen. Het is ook een heel bijzondere periode voor deze groep kunstenaars. Niet alleen is de oorlog voorbij, ook kan er weer vrijelijk worden gewerkt aan moderne kunst, de belachelijke aanwijzingen over ‘entartete’ kunst van de nazi’s zijn immers niet meer van kracht.

Als we teruglopen naar de auto is de marathon voorbij. Het juichende publiek is vertrokken en stad en de kerstmarkt staan er een beetje verweesd bij. Maar het is ook nog vroeg, de middagdrukte moet nog beginnen. Wij drinken een koffie in café Extrablatt, daar is het aangenaam druk en lekker warm en rijden vervolgens door naar Hagen. Mijn gedachten gaan ondertussen naar Aleppo. De parallel ligt voor de hand. Welke toekomst is er überhaupt nog na een zo vernietigende oorlog. Blijkbaar leert de mens nooit.

De expositie in het Märkisches Museum in Witten is onderdeel van de duo expositie ‘Befreite Moderne, Kunst in Deutschland 1945-1949’. In het Kunstmuseum Mülheim an der Ruhr is de andere helft van de expositie te zien.

Foto’s: werk van Rolf Müller-Landau, Richard Gessner, Elisabeth Schmitz en Karl Hofer.

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: