Magisch – RUHRFRAU NL

Bezwerende geesten in Moyland

Het regent pijpenstelen en we zetten koers richting Schloss Moyland. Ik ben er al jaren niet meer geweest. Ik herinner me muren van beneden tot boven vol behangen met schilderijen uit het begin van de 20^e eeuw, vele houtsneden en een wat outbollige inrichting. Het kasteel anno nu is volledig ingericht met moderne en hedendaagse kunst, heeft gepleisterde witte muren en een gespiegeld gangenstelsel waardoor je blijft dwalen tussen de vleugels van het kasteel.

Het kasteel Moyland domineert al eeuwen de regio. De eerste berichten dateren al van 1307 en het kasteel is meerdere keren van gedaante gewisseld. De verbouwing aan het einde van de 19^e eeuw heeft het kasteel haar neogotische karakter gegeven. In de tweede wereld oorlog zwaar beschadigd, werd het herstel pas in de jaren 80 van de vorige eeuw opgepakt en toegewerkt naar de oprichting van de Stiftung Museum Schloss Moyland.

De dame bij de kassa schuift een flyer onder het coronascherm door. De tuinen van het museum zijn tegelijk met de opening van 1997 ingericht als beeldentuin. Het Skulpturenpark mogen we echt niet missen. Ik knik beleefd maar geen haar op mijn hoofd die er aan denkt met dit vreselijke weer door de tuin rond te struinen. Wel jammer, dat wel, want de tuinen liggen er prachtig bij.

We zijn naar Moyland gekomen voor de hoofdtentoonstelling ‘Schamanismen in der zeitgenössischen Kunst’. Maar ook omdat Melanie Bonajo – de Nederlandse inzending voor dit biënnale van Venetië van dit jaar- in de expositie is opgenomen. De titel intrigeerde, en ook de site van het Moyland laat er enkele prachtige beelden bij zien. Maar ter plekke, komt het getoonde materiaal niet helemaal tot haar recht. Dat heeft te maken met de entourage. Er is geen geluid, maar ook geen spel met licht en donker. Het prachtige videowerk van Bonaje en ook van Marcus Coates wordt op een relatief klein scherm weergegeven en staat daardoor wat verloren in de ruimte. Geluid is er alleen via een koptelefoon. Geef mij maar een ruimte met een lel van een scherm waar licht en geluid je magnetiserend naar toe trekken.

De doorzichtige creaties van Lili Fischer zijn ook prachtig. Maar zet ze aangelicht in een donkere ruimte en ze komen direct tot leven. En dat geldt ook voor de installatie Reisende Geister van Antatol Donkan. In het werk van Donkan is een sterke relatie met zijn roots. Hij behoort tot de Nanai, een Siberisch nomadenvolk aan de rivier de Amoer, dat leeft van de visserij. In Reisende Geister drijven groepjes sewen (mens- en dierachtigen) op zwarte ijsschotsen, maar geplaatst op de witte plavuizenvloer van Moyland heb je toch wat meer verbeelding nodig om je mee te laten voeren.

Heel even lijkt het droog te worden. Zullen we dan toch ook maar even door het Skulpturenpark lopen? Maar dan barst het al weer los. Het park bewaren we voor een andere keer. Met de ruitenwissers op de hoogste stand steken we bij Emmerik de brug over de Rijn over. De zware geur van de chemische industrie van Emmerik dringt de auto binnen. Groter kan het contrast met Moyland niet zijn.

Foto’s van boven naar beneden: Still video Melanie Bonajo, still video Melanie Bonajo, Reisende Geister van Anatol Donkan en still video Marcus Coates met toeschouwers.

Als we het Duitsland van vlak over de grens niet kennen, gaan we er dan wel werken?

Eind november verscheen het rapport ‘De arbeidsmarkt aan de grens met en zonder grensbelemmeringen’ van het CPB. Een stevig en goed doortimmerd verhaal met prachtige kaarten en tabellen. Ik heb het met heel veel plezier gelezen en zal er nog vaak naar teruggrijpen. De grens tussen Oost Nederland en Duitsland houdt mij al jaren bezig. Als kind al, toen woonden we vlak bij de grens en leek de grens een onneembare vesting. Maar ook als volwassene, in een tijdsbestek waarin landsgrenzen bijna niet meer zichtbaar zijn en waarin we veel reizen, maar grenzen nog steeds behoorlijk hard zijn.

Ik ben geboren in het grensgebied met Duitsland, in Twente. De oorlogswonden waren toen nog niet geheeld, mijn grootvader sprak steevast over ‘de Proes’ of ‘de Moffen’. Er waren verhalen te over uit de oorlogstijd en de periode daarvoor, maar een gemeenschappelijke geschiedenis over de periode na 1945, die was afwezig. Niemand in onze familie ging de grens over, Duitsland daar kwam je niet en de actieradius van ons gezin was daardoor behoorlijk beperkt.

Op mij veertiende kwam er een doorbraak. Mijn ouders besloten dat het welletjes was geweest en dat er een paspoort moest komen. Zo kwam het dat we ineens het Duitsland van vlak over de grens konden gaan verkennen. Steden als Gronau en Nordhorn kwamen binnen handbereik, een welkome afwisseling na jarenlang alleen Hengelo, Oldenzaal en Enschede te hebben bezocht. Ik was net zozeer gefascineerd door het anders zijn van deze steden als door de overeenkomsten. Mijn ouders gingen voor de benzine en de supermarkt, ik verkende ondertussen de stad voorbij het centrumgebied.

Als ik naar het huidige grensoverschrijdend gedrag kijk, zijn benzine en de supermarkt nog steeds belangrijke motieven en in december komt daar nog de kerstmarkt bij. Voor het overige lijkt Duitsland niet in onze ‘mental map’ te bestaan. Behalve Berlijn, die stad is hot, daar wil heel Nederland maar wat graag naar toe. In het CPB rapport is vooral het grensoverschrijdende effect van de eerste 30 en 60 kilometer onderzocht, evenals het ‘what if effect’, hoe het er in de huidige grensregio’s aan toe zou zijn gegaan als de grens niet zou bestaan en/of niet meer een barrière zou zijn. Maar ik ben vooral gefascineerd in wat het ‘what if effect’ zou zijn voor onze relatie als Oost Nederlanders met steden in het Rhein-Ruhrgebied. Daar ligt immers een super metropool met meer dan 10 miljoen inwoners. Voor ons ligt de Randstad immers net zo ver weg als het Ruhrgebied.

Als de grens niet zou hebben bestaan, dan zouden wij, afkomstig uit Oost Nederland, niet alleen in de Randstad maar ook in de grote steden van het Rhein Rhur gebied gaan studeren, wonen en werken. Braindrain en leegloop van jongeren uit kleinere steden richting het westen zou dan ook richting het oosten gaan. Niet dat daardoor de grensregio’s in Oost Nederland volledig zouden leeglopen, dat juist niet. Het zouden dan juist aangename verblijfsgebieden zijn te midden van twee grote metropoolregio’s.

Ik ervaar bij velen vooral het ‘onbekend maakt onbemind’ effect. Duitsland heeft bij vele grensbewoners nog steeds een bijsmaak en als je hen voorstelt om vooral ook het Rhein- Ruhrgebied in ogenschouw te nemen, kijken ze je een beetje lacherig aan. Ik voel dat ik dan op een soort ondoorzichtige muur stoot die nog geslecht moet worden. Maar verhalen vertellen helpt en goed beeldmateriaal ook. Dus daar strooi ik veelvuldig mee rond, enthousiasme werkt aanstekelijk en ik neem steeds vaker mensen mee naar het Rhein-Ruhrgebied en ik zie ze van sceptici in ambassadeurs veranderen.

Als bewoner van Oost Nederland wil ik niet geknot zijn door een grens in mijn rug en wil ik me net zo gemakkelijk kunnen bewegen naar het oosten als naar het westen. Consequentie is dus wel dat ik goed Duits moet kunnen spreken. Gelukkig zat Duits toentertijd in mijn vakkenpakket. Op dat punt heeft het onderwijs de laatste jaren helaas wel een steek laten vallen. Steeds minder vaak wordt Duits gekozen, ook in de grensregio’s. Als we als Oost Nederlanders de band met Duitsland willen versterken is taal – ondanks alle vertaal apps die we zouden kunnen inzetten – een heel natuurlijk toegangsbewijs.

En natuurlijk is het zoveel gemakkelijker een baan op te pakken in een Nederlandse stad die je goed kent dan een baan te verwerven in een gebied dat je niet kent en waarvan je de taal niet of nauwelijks spreekt. Het achterblijven van grensoverschrijdende pendel heeft echter niet alleen met taal, bereikbaarheid en diploma erkenning te maken, allemaal zaken die in het CPB rapport worden genoemd. Het gaat ook om identiteit. Een gebied moet een plek krijgen in onze ‘mental map’. We moeten er ons vrij kunnen bewegen en er ons thuis kunnen voelen. En dat begint met het verkennen van het gebied, spontane ontmoetingen en het gevoel van vertrouwdheid opbouwen. Dan komen de verhalen als vanzelf en volgt de rest ook veel gemakkelijker.

Foto’s van boven naar beneden: Bochum, Duisburg, Düsseldorf, Oberhausen/Bottrop

Dagdromen onder de Tiger & Turtle van Duisburg

Hier wil je eigenlijk alleen maar in het gras liggen en foto’s als kleine kunstwerkjes schieten. Meer niet. Of misschien toch even het staketsel beklimmen. Maar het meeste plezier beleef je hier langs de zijkant. Een betoverende lichtval, je wilt hier niet meer weg. Plaats van handeling, het Angerpark in het zuiden van Duisburg.

De Tiger & Turtle hebben ze het kunstwerk genoemd, wat betreft het Engels woordgebruik wel een beetje bijzonder is, want Duitsland staat er om bekend zoveel mogelijk eigen woorden voor nieuwe zaken in te zetten. Het kunstwerk staat er nog niet lang. Sinds 2011 is de voormalige halde omgetoverd tot een groene hoekige berg en getooid met een prachtige te bestijgen landmark. Daarvoor stond hier de opstal en installaties van de MHD Sudamin, waaronder opslagsilo’s voor zwavelzuur. Geen pretje dus.

Nu is het hier vredig. Het Angerpark ligt direct naast een woonwijk. De bewoners lopen zo vanuit hun voortuin de heuvel op. Ze later er hun hond uit, kinderen spelen uitgelaten op de hellingen en wat verdwaalde toeristen beklimmen de krul. Geen ophef, geen grote parkeerplaatsen, geen toeristisch informatiecentrum. Een cadeautje voor de wijk.

De andere werkelijkheid is er ook, op een paar honderd meter zichtbaar, je hoeft maar over je schouder te kijken. Maar die waarheid is vanaf de Turtle goed te verdragen.

Halde Haniel, waanzinnig landschap

Er zijn nog steeds een aantal mijnen in gebruik in het Ruhrgebied. Eentje daarvan is de Zeche Prosper Haniel in de buurt van Bottrop. Achter de mijn ligt de Halde Haniel. Het beklimmen van deze halde is een spirituele ervaring. De Duitse filmregisseur en documentairemaker Wim Wenders heeft er een zelfs een film opgenomen en spreekt van ‘Wahnsinnswüstenlandschaft’.

Ik blijf me er over verbazing hoe weinig mensen langs de grens Duitsland echt goed kennen. Vanuit Arnhem zijn een groot aantal plekken in het Ruhrgebied binnen een uur aan te rijden. Zo ook Halde Haniel. Nederlanders klagen wel eens dat ze geen bergen hebben, maar het dolen door het Haldelandschap in het Ruhrgebied brengt je impressies van naakte bergen in Schotland, of de kale ballons van de Vogezen.

Het begin van de wandeling naar de top van Halde Haniel is niet gemakkelijk te vinden. De bewegwijzering stuurt je naar een grote parkeerplaats bij de nog werkende mijn. Een portiershuisje, een bedrijventerrein met slagbomen, overal activiteiten om je heen. Je krijgt het gevoel dat je een afslag hebt gemist. Toch klopt het, alhoewel het dan nog wel even zoeken is hoe je de halde opkomt. Direct bij de parkeerplaats begint namelijk ook een route die langs de flanken van de halde voert, maar een ellenlange afrastering belet je omhoog te klimmen.

Tenzij je de andere kant op loopt, het parkeerterrein over en het bordje Kreuzweg gaat volgen, een klein aftands wit bordje. Je moet het ook maar weten. Gelukkig wezen andere wandelaars mij de eerste keer de weg. Na een omtrekkende beweging om het mijngebouw heen begin je te klimmen. De eerste helft van het pad omhoog is daadwerkelijk een kruisweg. Na elke ‘haarspeld’ staat een in koperkleurig metaal ge-etste statie. Vlak boven de boomgrens, na de laatste statie, staat op een ruim plateau een kolossaal wit kruis. Het grauwe verleden van het Ruhrgebied is vanaf deze plek totaal gewist. Oneindig landschap, in zachte tinten gehuld.

Helemaal boven gekomen kun je alleen nog maar stil zijn. De wind buldert er om je oren. Een zwart plateau, een diepe krater en op de kraterrand tientallen rechtopstaande spoorwegbielzen, hier en daar met een beetje kleur aangezet. Totempalen die bezweren wat was en is, heden en verleden samengebracht. Woest landschap, oerlandschap, waanzinnig landschap. Stonehenge in het Ruhrgebied.

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: