Dortmund – RUHRFRAU NL

Recht op eigen stad, het Ruhrgebied vs NL

Het is een warme avond en de lage zon is goed zichtbaar achter de gesloten gordijnen. We zitten met ruim 30 man in een zaal in Coehoorn, Arnhem, naar de Duitse film ‘Das Gegenteil von Grau’ te kijken – een filmdocu over bewonersinitiatieven in het Ruhrgebied. “Ik werd vooral getroffen door de tegenstelling tussen de links-anarchistisch-activistische toon van de film en de brave burgers die wij hier zijn geworden,” merkte een van de bezoekers na afloop op.

Natuurlijk maakt de plek waar gefilmd is iets uit. Het Ruhrgebied is grootstedelijk en de gevolgen van de massale sluiting van de mijnen en de teloorgang van de metaalindustrie in de jaren 70-80 laten zich nog steeds voelen. Met grote werkloosheid, armoede en door mijnbouw en industrie achtergelaten vervuilde en verweesde ruimte als erfenis. Maar daardoor is het ook een omgeving waar bewoners eerder geneigd zullen zijn zich het ‘recht op eigen stad’ toe te eigenen, want dat is waar Gegenteil von Grau feitelijk over gaat.

Woorden zoals Plenum (vergadering), Gruppen en Gemeinsam, komen met grote regelmaat voorbij in de film. Het gaat niet om het individu, maar om de groep en het collectief beslist. De meesten onderstrepen in de interviews expliciet het belang van das Plenum. ‘Als je bij ons mee vergadert, mag je mee doen’. Of anders geformuleerd: ‘Als je niet mee vergadert, doe je ook niet mee’. Met ook een zeker pragmatisme: diegenen die aanwezig zijn besluiten gezamenlijk. Feitelijk een ‘do-ocracy’, zoals een van de in de film geïnterviewde deelnemers het noemt: ‘Wer kommt, der macht’. Je doet het met de mensen en de inzet die op dat moment voorhanden is.

Door het activistische karakter van de film ligt een vergelijking met de krakersscene van de jaren 80 van de vorige eeuw in Nederland snel voor de hand. Maar, er is wel een opvallend verschil. Het ging krakers in Nederland veelal om het bemachtigen van woonruimte voor zichzelf. Bij de in de film getoonde voorbeelden gaat het de initiatiefnemers vooral om Empowerment – Vrije Ruimte (Freiraum) in het Ruhrgebied wordt bevochten om andere mensen in hun kracht te kunnen zetten. Zoals een deelnemer aan een omvangrijk landbouwcollectief in de buurt van Dortmund het verwoordt: “Bij ons mag iedereen meedoen. Als je de kracht hebt om mee te werken, help je mee. En als je dat niet kan – om fysieke redenen- of omdat je even niet wilt, dan ben je ook nog steeds welkom”.

Of neem het voorbeeld van de voormalige Siedlung Riphorsterstraße in Oberhausen. Ooit woonden hier de mijnarbeiders, nu leeft hier een etnisch zeer gemêleerde groep. In de Riphorster Straße is een zelfvoorzienende coöperatie Riwetho ontstaan. De vorige eigenaar had in tegenstelling tot de leden van de coöperatie geen aandacht voor het in stand houden van de bijzondere architectuur van deze plek en al evenmin voor de noden van de deels arme bewoners. En die bewoners bouwen, verbouwen en feesten samen in hun community als ware het een Zuidafrikaanse township. En Riwetho, dat kan niet anders dan een knipoogje naar Sowetho zijn.

Als je deze film ziet ga je je wel afvragen in hoeverre een individualistische samenleving als de onze nog voeding kan bieden voor zelforganisatie van gezamenlijke initiatieven ten behoeve van de gemeenschap. Tegelijkertijd geeft de film je het onbehaaglijke gevoel dat we hier misschien wel te braaf zijn geworden en dat zet dan de zaak weer op scherp.

In alle voorbeelden van de film komt amper een overheid aan te pas. Dat is natuurlijk ook een kwestie van onderwerpkeuze, want ook de Duitse overheid bemoeit zich intensief met de samenleving en wenst aan te jagen, net als de onze. “Ik ben in verschillende Nederlandse steden vanuit de overheid bezig geweest volkstuintjes aan te jagen”, vertelt een bezoeker, “maar er was geen animo voor. Maar daar waar we ons als overheid vervolgens terugtrokken, schoten ze ineens wel als paddenstoelen uit de grond. We moeten ons als overheid blijkbaar helemaal niet met dat soort initiatieven willen bemoeien.”

Maar ja, wat dan wel? Misschien is het al voldoende om naar de film te kijken, want die werkt prettig verstorend. Het haalt je uit je luie stoel en maakt nieuwsgierig. Aannames die hier bij ons vanzelfsprekend zijn, werken 100 kilometer verderop anders en alleen dat al inspireert.

Rurhfrau Sonja Scholten zag de première van de film in Essen en haalde in overleg met de filmmakers de film naar Nederland. De film landde op 13 juni in samenwerking met o.a. de Ruimtemakers Oost NL in het initiatief Coehoorn Centraal in Arnhem.

Voor wie de film in Arnhem heeft gemist: op 5 september draait de film in Zwolle (nadere info volgt).

Foto’s van boven naar beneden: Solidarische Landwirtschaf Dortmund (persfoto), filmavond in Coehoorn, Genossenschaf RIWETHO Oberhausen (persfoto) en de foto behorende bij de filmflyer van Das Gegenteil von Grau (persfoto).

Nordstadt is geen no-go-area

Steeds vaker wordt de wijk Nordstadt in Dortmund geassocieerd met een ‘no-go-area’. Ik kom er de laatste jaren regelmatig en heb me er al die keren niet onveilig gevoeld. Het lijkt wel alsof deze wijk wordt gebrandmerkt. Bestempeld als zondenbok. In de wijk zie je een aantal hedendaagse problemen samenkomen die overal in Duitsland spelen en inzet zijn voor de aankomende verkiezingen: armoedebestrijding, werkloosheid, integratie- en vluchtelingenproblematiek. Een concentratie van dit alles maakt het er voor Nordstadt niet makkelijker op en dat is ontegenzeggelijk waar.

Ik kom graag in Nordstadt. De levendigheid van de wijk trekt me enorm. Overal geuren en kleuren, uitgestalde waren tot ver op de stoep. Hier hangt het lome ritme van een mediterrane stad. In Nordstadt wordt het leven direct en zichtbaar op straat geleefd. In het centrum van Dortmund is iedereen alleen maar onderweg. Vanuit het stadscentrum hoef je alleen maar een spoorwegviaduct onderdoor en je bent in deze andere wereld.

Het park Nordmarkt is het kloppende hart van de wijk. Hier komt iedereen tezamen. Op dinsdag en vrijdag is er een kleurrijke markt en op de andere dagen biedt het park plek voor iedereen. Op dit stukje groen zie je direct de sociale structuur en problematiek van de wijk in een notendop. Het park wordt bovendien begrensd door de Mallinckrodtstraße. De straat in Dortmund waar men het over heeft en waar niet iedereen durft te zijn.

Ik loop langs de zuid en oostzijde van het park. Het is een warme dag en mensen trekken naar dit verstilde stuk groen. Tegen de zuidoostelijke hoek van het park staat een groep jonge mannen met Midden-Oosten looks. Sommigen van hen zijn met elkaar in gesprek, anderen staan alleen maar, de handen in de zakken. Bij de noordoostelijke hoek van het park staat een groep Afrikanen, ze praten geanimeerd, een paar van hen hebben een fiets in de hand. Een van de vrouwen in het groepje gooit haar nek naar achteren en schatert het uit van het lachen. Ik duik de oostelijke ingang van het park in.

Hier is sinds februari van dit jaar de Grüner Salon gevestigd, een hip tentje gedreven door twee vrouwen van 30 jaar. Je kan er een biertje drinken, maar ook gezonde hapjes en drankjes nuttigen. Deze plek is het domein van het hippe volk, studenten en verder van eenieder die zich hier thuis voelt. Vanuit het terras heb je een prima uitzicht over de noord-zuid as, de hoofdader van het park. Scholieren, ouders met kinderen, vrouwen met boodschappentassen, studenten, Afrikaanse vrouwen in prachtige kleren, iedereen komt voorbij. Het park is verblijfsplek en tevens doorgaande route.

Het loopt tegen vieren en het is er nog rustig. Een vijftal tafeltjes is bezet. Ik besluit even te gaan zitten en bestel een Grapefruitschorle. Een jonge vrouw schuin tegenover mij eet een salade. Voor haar spruit van 1,5 is een kinderstoeltje bijgeschoven. Een student hangt slaperig in zijn stoel. Naast mij drinken drie Turkssprekende mannen een drankje. Iets later arriveren twee mannen met de fiets aan de hand, de haren in een staart gebonden en met een kinderzitjes achterop hun fiets als zichtbaar bewijs van hun vaderschap. Ze bestellen koffie.

Via het park wandel ik richting de meest zuidelijke ingang en passeer de zitkuil. Hier zit een tiental mannen en vrouwen met een flesje bier in de hand, hun stemmen klinken rauw en schel van de alcohol. Iets verderop zit een groep vrouwen met hoofddoekjes. Ze zitten er samen met hun kinderen te picknicken. Door de schaduw van de bomen en de donkere kleren van de vrouwen valt de groep amper op. Ik passeer een paar verliefde stelletjes en arriveer bij de zuidelijke ingang. Toen ik er op de heenweg langsliep, zaten hier nog oudjes in de schaduw, nu is dit het plekje van junks met graatmagere lijven en holle ogen. Ze hangen of staan tegen de pergola. Iedereen loopt hen voorbij, alsof ze er eigenlijk niet zijn. Tegenover de ingang ligt de discounter Netto, de winkelwagentjes rollen af en aan. Het leven gaat altijd maar door.

Via de Münsterstraße, de levensader van Nordstadt, loop ik terug richting het centrum. Kinderen spelen op straat, overal is geluid en klinken vrolijke stemmen. Alle bankjes zijn bezet. Eigenlijk wil ik een hapje eten en bij de Libanees aanschuiven. Maar alle terrassen zijn bomvol. Hier in de Münsterstraße zitten mensen van allerlei afkomst door elkaar heen. Voor een vrij tafeltje had ik net iets eerder moeten arriveren. Ik bestel een afhaalmenu en loop via de spoorwegtunnel terug naar het andere Dortmund.

Vrijruimten in de niches van het Ruhrgebied

We staan buiten bij een klein complex ten noorden van het centrum, vlak naast de universiteit. Twee reusachtige schoorstenen domineren het uitzicht. We gaan zo naar de 90 minuten durende documentairefilm ‘Das Gegenteil von Grau’ kijken. De documentaire gaat in op een twintigtal ‘Freiraum’ initiatieven in het Ruhrgebied. De film is een co-productie van de in Berlijn woonachtige socioloog, filmmaker en stadsactivist Matthias Coers en het netwerk ‘Recht auf Stadt Ruhr’.

De film is net uitgebracht en draait in vijf opeenvolgende dagen in de grote steden van het Ruhrgebied. Afgelopen vrijdag, 24 maart, werd de film in Essen in Alibi vertoond. Alibi is feitelijk ook zo’n Freiraum, het is een inlooppunt voor burgers uit Essen die tegengas willen geven aan de toenemende sociale kilte en verrechtsing van de samenleving.

Het is zacht voor de tijd van het jaar en iedereen blijft nog even plakken rondom een tafel met informatiemateriaal die vlak voor de ingang is neergezet. De filmmakers zelf geven toelichting op hun initiatief. Als ik even naar binnenloop zie ik dat de zaal al behoorlijk vol begint te stromen. Er worden stoelen en zelfs oude gymzaalbanken bijgeplaatst. Wij hebben geluk en weten een plekje te veroveren op een oud bankstel en kunnen de avond zacht uitzitten.

Er is nog net voldoende tijd om even een drankje te halen in das Alibier, de bar van het complex. Precies om 19.00 uur begint de film en worden we kriskras door het Ruhrgebied meegenomen met voorbeelden uit Dortmund, Duisburg, Essen, Oberhausen en Bochum. De film beoogt geen volledigheid, wel een gevoel. Zo zien we buurtwoonkamers, repair cafés, huurdersinitiatieven, vrouwelijke graffiti spuiters, bijzondere bibliotheken, fietswerkplaatsen, caféruimten zonder consumptieverplichting, stadslandbouw initiatieven en nog heel veel meer voorbijkomen. Vele buitenstaanders zullen achteloos aan deze plekken voorbijlopen, voor hen lijken ze wellicht te beduimeld of te onbeduidend.

Het effect van deze plekken is voor de buurt heel groot, vaak gaat het niet om de fysieke plek zelf, maar de beweging die het in de wijk genereert. Ineens gaan mensen weer samenwerken. Of zoals Matthias Coers het in de discussie achteraf toelicht: ‘Het bijzondere aan deze bewegingen is dat het geen tegen-bewegingen zijn. Dat waren vergelijkbare initiatieven in laatste decennia van de vorige eeuw wel. Nu zijn het feitelijk op de toekomstgerichte concepten waarin wordt onderzocht hoe je kan samenwerken en samen kan bestaan. Dan ineens blijken de nieuwe talenten je buren te zijn.’

Wat opvalt aan de getoonde voorbeelden in de film, is dat niet alleen jongeren iets opzetten, ook ouderen zijn actief. Ook herkomst doet er niet toe. ‘Ik heb het in Berlijn al op zoveel plekken zien gebeuren’, vertelt Matthias Coers, ‘het menselijke is voor de deelnemers uiteindelijk veel belangrijke dan het reactionaire. Als je echt voor iets wilt gaan, dan vind je elkaar op dat aspect, ongeacht geloof, herkomst en leeftijd. Je herkent dan het menselijke in elkaar. Dan is de politieke voorkeur van je Turkse buurman helemaal niet meer relevant en kunnen de met piercings getooide transseksueel en het conservatief ingestelde omaatje van iets verderop wel met elkaar door één deur.’

De film wordt binnenkort ook in Berlijn vertoond. ‘Natuurlijk zie je dit soort initiatieven al jaren in Berlijn’, licht Mathias Coers, ‘maar daar heb je ook meer massa, dan is de kans veel groter dat dergelijke bewegingen zichtbaar zijn. Maar ik wil ook laten zien dat er in het Ruhrgebied wel degelijk wat gebeurt en niet alleen in Berlijn. Je ziet deze krachten feitelijk in alle voormalige industriesteden. Denk maar aan Noord Engeland en Detroit. Maar straks slaat de werkloosheid ook in andere sectoren toe. Met deze film willen we een signaal aan bewoners afgeven, dat het weldegelijk mogelijk is je rechten door te zetten. We werken reeds aan Engelse ondertiteling, zodat de film straks ook in andere Europese steden kan worden vertoond.’

Na afloop loopt iedereen met een drankje naar buiten. De schoorsteenpijpen achter ons zijn groen aangelicht. Ondertussen wordt de zaal opnieuw ingericht voor de volgende vertoning van 21.30 uur. Ik praat nog wat na met de filmmakers en we wisselen adressen uit. Natuurlijk zou het fantastisch zijn als deze documentaire binnenkort ook in een aantal steden in Nederland wordt vertoond.

En dat laatste is ook gelukt! De premiere is in Arnhem op 13 juni. Op 10 oktober is de film ook te zien in Zwolle (nadere info volgt).

Hoofdafbeelding, deel van muurschildering aan de Gladbecker Straße in Essen.

De Ruhrpott Derby: hoe voetbal is geworteld in het Ruhr-DNA

Nederland had afgelopen weekend Feyenoord-Ajax, maar het Ruhrgebied liep diezelfde zondagmiddag massaal uit voor ‘Die Mutter aller Derbys’, dé Duitse voetbalklassieker tussen Borussia uit Dortmund en Schalke 04 uit Gelsenkirchen. Twee aartsrivalen die beide hun wortels diep in de kolen en de staal hebben en de geschiedenis van het Ruhrgebied weerspiegelen in hun eigen historie.

Het mijnbouwdorp Schalke was in 1904 nog geen jaar gemeentelijk heringedeeld bij de stad Gelsenkirchen toen een groepje veertien- en vijftienjarige jongens op een binnenplaats in de schaduw van de Zeche Consolidation voetbal wilden spelen. Zo ontstond, althans volgens de clubmythe, de huidige voetbalvereniging Schalke 04, die in haar beginjaren nog Westfalia Schalke heette. Een echte mijnwerkersclub was het, waar scholieren voor 5 Pfennig per maand lid van konden worden (schoolverlaters betaalden maar liefst 10 Pfennig).

Schalke was een club van en voor mijnwerkers. Die Knappen was heel lang de bijnaam van het elftal – een Knappe is de Ruhrterm voor een mijnwerker die zijn opleiding heeft voltooid. En het eerste stadion werd dan ook niet voor niets gebouwd op het terrein van de Zeche Consolidation zelf en heette, zeer toepasselijk, de Glückauf-Kampfbahn. Dat mijnwerkersverleden van Schalke 04 schuilt niet alleen in de ontstaansplek, maar ook in het feit dat veel van haar voetballers uit het verleden Poolse mijnwerkers roots hadden. Zo is de arbeidsmigratie van het Ruhrgebied ook in de sport zichtbaar geworden.

Ook Borussia Dortmund heeft zo zijn ontstaanslegende. En die ligt eveneens in de mijnbouw en staalindustrie. De geboorteplek van de BVB was een voetbalveldje bij de katholieke Drieëenheidskerk in de Dortmunder Nordstadt. Die katholieke gemeente was in 1901 opgericht om katholieke, ook weer overwegend Poolse arbeiders in te kunnen laten burgeren in het protestantse Dortmund. En dat kon het beste met sport. Maar toen de priester bezwaar maakte tegen het woeste spel dat voetbal was (atletiek was toch echt veel netter), besloten de voetballende jongeren in hun nabij gelegen stamcafé Zum Wildschütz een eigen voetbalclub te stichten. Een voorstel voor een naam was er niet bij de spontaan bijeengeroepen oprichtingsvergadering van 1909 en de clublegende wil dat voor de naam Borussia is gekozen omdat in de stamkroeg nog een reclameschild hing van de enkele jaren daarvoor failliet verklaarde Borussia brouwerij. Het was ook niet zomaar een naam, Borussia-bier was altijd het lievelingsbier van de mijnwerkers in Nordstadt geweest.

De Borsig Platz in de Dortmunder Nordstadt – de plek van het voormalige voetbalveldje, waar het allemaal begon – is een bedevaartsoord voor Borussia fans. De stedenbouwkundige opzet van Nordstadt is prachtig, maar dat zal een aantal voetbalfans wellicht ontgaan. Even zozeer zullen zij die geen weet hebben van voetbal de Borsig Platz enkel waarnemen als een prachtige met bomen omzoomde groene stedelijke oase van waaruit zes wegen over Nordstadt uitwaaieren. Alhoewel, als je goed oplet, zie je op de wegen die naar de Borsig Platz leiden, om de zoveel meter een lantaarnpaal staan, getooid met een bescheiden gele Borusssia vlag.

Dat Dortmund een voetbalgekke stad is – waar in elke straat wel een Borusia fanshop is gevestigd – dat zal de meeste kooplustige toeristen en kerstmarktbezoekers in de binnenstad niet ontgaan. Fanshops waar alles van Borussia te koop is: van shirts tot broodroosters die het BVB logo in je sneetjes brood branden tot koffiemokken waarop gedrukt staat dat iemands voorliefde voor Schalke 04 een te genezen ziekte is. Het schijnt een geliefd cadeau te zijn voor die ene kantoorcollega die het licht maar niet wil zien. In de loop der decennia is het treffen tussen de twee grote Ruhr-clubs uitgegroeid tot de meest beladen voetbalwedstrijd van Duitsland. En kaartjes voor de Ruhrpott- of Revier-derby zijn in Duitsland bij wijze van spreken moeilijker te verkrijgen dan een audiëntie bij Angela Merkel.

Dat de beide Ruhrclubs ook internationaal een zeer grote naam hebben, bleek ook weer toen ik laatst met een drietal urban planners uit Kenia op pad was in het Ruhrgebied. Natuurlijk wilden zij kennismaken met de stedenbouwkundige opzet van het gebied – dat was ook het doel van de trip – maar misschien nog belangrijker voor hen was het betreden van heilige voetbalgrond. Aangezien het programma al overvol was is dat niet helemaal gelukt. Maar het alternatief stemde ook tot grote tevredenheid: Schalke 04 hebben we kunnen eren door het berijden van de Gelsenkirchererstrasse in Essen en de honger naar Borussia hebben we in een warenhuis in Düsseldorf kunnen stillen, alwaar de urban planners bij het zien van een afdeling met heel veel Borussia-geel, dolgelukkig voor het thuisfront prachtige clubshirts hebben gekocht. Voetbal is van iedereen.

Deze blog is in co-productie geschreven met Roy van Dalm, voetballiefhebber en senior lecturer urban identity, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).

In Dortmund herrees de Phoenix twee keer

Vorige week bezocht ik bij toeval de tentoonstelling ‘Wir Echt Nordstadt’. Ik was met lijn 41 van de U bahn vanuit het centrum van Dortmund zuidoostelijk richting het voorstadje Hörde gereisd omdat ik de Phoenixsee wilde zien. De naam alleen al, een belofte op zich. Tot voor kort was dit een verouderd industrieterrein, luisterend naar de naam Phoenix, nu een nieuw leisure gebied.

Vanuit het station Hörde liep ik in een kleine tien minuten naar de Phoenixsee. De zon ging al bijna onder en het landschap baadde in zacht roze licht. De eerste aanblik: een fiks meer, glooiende heuvels met luxe nieuwbouw en een gigantische horecastrip, talloze skaters, fietsers en hand in hand lopende stelletjes. Dit landschap herinnert bijna in niets meer aan de hoogovens van de staalgiganten Krupp en Thyssen die hier tot voor kort hebben gestaan, op een gigantische kookpot na, die als een soort trofee langs de waterkant is neergezet.

Veel steden hebben de afgelopen 20 jaar het oude havenfront opgeknapt met de bekende mix van kantoorfuncties, horeca en kunst maar niet altijd is het gelukt daar goed de loop in te houden. Hier is zelfs uit het niets een nieuw waterfront gecreëerd en de nadruk lijkt vooral te liggen op horeca en wonen. Ik krijg een gevoel alsof ik in een soort resort aan de middellandse zee ben beland en weet nog niet precies wat ik er eigenlijk van dit gebied moet vinden.

Ik ben vooral blijven hangen bij de tentoonstelling ‘Wir Echt Nordstadt’. Op een kunstmatig schiereilandje staan een 50 tal fikse panelen met aan weerszijden megafoto’s van groepjes mensen. Ze zijn allemaal geportretteerd rondom hun hobby’s, werk, geloof, studie of wat hen ook maar verenigt.

Nordstadt is het gebied ten noorden van het stadscentrum van Dortmund en is het stiefkindje van de stad. Het gebied heeft een slecht imago en wordt te vaak door de rest van Dortmund gemeden. Dat zijn de bewoners daar zat lees ik op het introductiepaneel. Open gezichten, glunderende gezichten. Het lijkt wel alsof ze je een kijkje in hun ziel geven. Hulde aan de fotografen! De warmte straalt er van af en ik voel de uitnodiging. Ik krijg zin Nordstadt te bezoeken.

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: