RUHRFRAU NL

Als we het Duitsland van vlak over de grens niet kennen, gaan we er dan wel werken?

Eind november verscheen het rapport ‘De arbeidsmarkt aan de grens met en zonder grensbelemmeringen’ van het CPB. Een stevig en goed doortimmerd verhaal met prachtige kaarten en tabellen. Ik heb het met heel veel plezier gelezen en zal er nog vaak naar teruggrijpen. De grens tussen Oost Nederland en Duitsland houdt mij al jaren bezig. Als kind al, toen woonden we vlak bij de grens en leek de grens een onneembare vesting. Maar ook als volwassene, in een tijdsbestek waarin landsgrenzen bijna niet meer zichtbaar zijn en waarin we veel reizen, maar grenzen nog steeds behoorlijk hard zijn.

Ik ben geboren in het grensgebied met Duitsland, in Twente. De oorlogswonden waren toen nog niet geheeld, mijn grootvader sprak steevast over ‘de Proes’ of ‘de Moffen’. Er waren verhalen te over uit de oorlogstijd en de periode daarvoor, maar een gemeenschappelijke geschiedenis over de periode na 1945, die was afwezig. Niemand in onze familie ging de grens over, Duitsland daar kwam je niet en de actieradius van ons gezin was daardoor behoorlijk beperkt.

Op mij veertiende kwam er een doorbraak. Mijn ouders besloten dat het welletjes was geweest en dat er een paspoort moest komen. Zo kwam het dat we ineens het Duitsland van vlak over de grens konden gaan verkennen. Steden als Gronau en Nordhorn kwamen binnen handbereik, een welkome afwisseling na jarenlang alleen Hengelo, Oldenzaal en Enschede te hebben bezocht. Ik was net zozeer gefascineerd door het anders zijn van deze steden als door de overeenkomsten. Mijn ouders gingen voor de benzine en de supermarkt, ik verkende ondertussen de stad voorbij het centrumgebied.

Als ik naar het huidige grensoverschrijdend gedrag kijk, zijn benzine en de supermarkt nog steeds belangrijke motieven en in december komt daar nog de kerstmarkt bij. Voor het overige lijkt Duitsland niet in onze ‘mental map’ te bestaan. Behalve Berlijn, die stad is hot, daar wil heel Nederland maar wat graag naar toe. In het CPB rapport is vooral het grensoverschrijdende effect van de eerste 30 en 60 kilometer onderzocht, evenals het ‘what if effect’, hoe het er in de huidige grensregio’s aan toe zou zijn gegaan als de grens niet zou bestaan en/of niet meer een barrière zou zijn. Maar ik ben vooral gefascineerd in wat het ‘what if effect’ zou zijn voor onze relatie als Oost Nederlanders met steden in het Rhein-Ruhrgebied. Daar ligt immers een super metropool met meer dan 10 miljoen inwoners. Voor ons ligt de Randstad immers net zo ver weg als het Ruhrgebied.

Als de grens niet zou hebben bestaan, dan zouden wij, afkomstig uit Oost Nederland, niet alleen in de Randstad maar ook in de grote steden van het Rhein Rhur gebied gaan studeren, wonen en werken. Braindrain en leegloop van jongeren uit kleinere steden richting het westen zou dan ook richting het oosten gaan. Niet dat daardoor de grensregio’s in Oost Nederland volledig zouden leeglopen, dat juist niet. Het zouden dan juist aangename verblijfsgebieden zijn te midden van twee grote metropoolregio’s.

Ik ervaar bij velen vooral het ‘onbekend maakt onbemind’ effect. Duitsland heeft bij vele grensbewoners nog steeds een bijsmaak en als je hen voorstelt om vooral ook het Rhein- Ruhrgebied in ogenschouw te nemen, kijken ze je een beetje lacherig aan. Ik voel dat ik dan op een soort ondoorzichtige muur stoot die nog geslecht moet worden. Maar verhalen vertellen helpt en goed beeldmateriaal ook. Dus daar strooi ik veelvuldig mee rond, enthousiasme werkt aanstekelijk en ik neem steeds vaker mensen mee naar het Rhein-Ruhrgebied en ik zie ze van sceptici in ambassadeurs veranderen.

Als bewoner van Oost Nederland wil ik niet geknot zijn door een grens in mijn rug en wil ik me net zo gemakkelijk kunnen bewegen naar het oosten als naar het westen. Consequentie is dus wel dat ik goed Duits moet kunnen spreken. Gelukkig zat Duits toentertijd in mijn vakkenpakket. Op dat punt heeft het onderwijs de laatste jaren helaas wel een steek laten vallen. Steeds minder vaak wordt Duits gekozen, ook in de grensregio’s. Als we als Oost Nederlanders de band met Duitsland willen versterken is taal – ondanks alle vertaal apps die we zouden kunnen inzetten – een heel natuurlijk toegangsbewijs.

En natuurlijk is het zoveel gemakkelijker een baan op te pakken in een Nederlandse stad die je goed kent dan een baan te verwerven in een gebied dat je niet kent en waarvan je de taal niet of nauwelijks spreekt. Het achterblijven van grensoverschrijdende pendel heeft echter niet alleen met taal, bereikbaarheid en diploma erkenning te maken, allemaal zaken die in het CPB rapport worden genoemd. Het gaat ook om identiteit. Een gebied moet een plek krijgen in onze ‘mental map’. We moeten er ons vrij kunnen bewegen en er ons thuis kunnen voelen. En dat begint met het verkennen van het gebied, spontane ontmoetingen en het gevoel van vertrouwdheid opbouwen. Dan komen de verhalen als vanzelf en volgt de rest ook veel gemakkelijker.

Foto’s van boven naar beneden: Bochum, Duisburg, Düsseldorf, Oberhausen/Bottrop

Tentoonstelling maakt leegstand in Herten pijnlijk zichtbaar

Hoe gaan onze oosterburen met winkelleegstand om? Op social media zie ik veel Nederlandse voorbeelden voorbijkomen maar bijna nooit over het Ruhrgebied. En dat blijft me verbazen, het Ruhrgebied ligt immers zo dichtbij. Afgelopen zaterdag was ik in Herten, een klein Ruhrstadje met 67.000 inwoners gelegen in de noordflanken van het Ruhrgebied om daar een tijdelijke ‘Schaufensteraustellung’ over winkelleegstand in de Ewaldstraße te bezoeken.

Het is zaterdag en exact 12.00 uur als ik het bijna lege kerkplein in de binnenstad oploop. De klokken beginnen te luiden, wat de stilte nog meer voelbaar maakt. Wat me het eerste opvalt zijn een aantal kleurrijke muurschilderingen. Ik maak wat foto’s, ze zijn mooi en fleuren de boel op, maar zijn tegelijkertijd ook ontzettend braaf. Op mijn mobiel lees ik dat de schilderingen op een dertigtal plekken in de stad in opdracht van het plaatselijke energiebedrijf zijn aangebracht. Een soort cadeautje aan de stad en haar bewoners. Tijdens mijn verdere tocht door de stad zal ik er nog heel wat van tegenkomen. Ik blijf nog wat rondhangen op het plein om een gevoel te krijgen bij deze plek. Een vrouw parkeert haar auto op het plein, gooit wat geld in de automaat en beent snel weg, even later steekt een man over, een klein kind in de ene hand en in de andere een plastic zak met gebak.

Dan loop ik door naar de Ewaldstraße. Aan de gevels is af te lezen dat dit ooit een belangrijke winkelstraat is geweest. Nu staat bijna alles leeg. Je voelt in Herten de onmacht, het gevecht van een stad om zijn identiteit niet te verliezen. De muurschilderingen getuigen van trots en historie, de werkelijkheid laat een binnenstad zien welke steeds minder bezoekers trekt. De tentoonstelling, een coproductie van Stadtbaukultur NRW en de gemeente Herten is confronterend: de Ewaldstraße doorkruist nagenoeg de hele binnenstad, lege etalages zijn ingericht met grote blauwe tekstborden en foto’s.

Oorzaken, feiten, statistische overzichten, de borden zijn heel duidelijk in wat er aan de hand is in detailhandelsland. Consumenten worden aangesproken op hun eigen winkelgedrag en overheden die nieuwe glazen winkelpaleizen toestaan worden berispt. Ook hangen er een aantal aansprekende voorbeelden over nieuwe pandinvullingen. En dat is goed, want het kan potentiele initiatiefnemers op een idee brengen. Alhoewel, een aantal voorbeelden komen uit grote steden zoals Dortmund en Keulen. En dat is nou net weer jammer, want Herten is maar een klein stadje en zal voor spannende vernieuwende concepten niet altijd voldoende massa hebben. De tentoonstelling als totaal is fascinerend. Hier geen nota of inloopavond om het probleem te determineren, maar een zeer prettig onderzoek dat in fikse beelden over de noodlottige straat is verspreid, laagdrempelig, confronterend en voor iedereen die wil, toegankelijk.

Na afloop drink ik koffie in café Rathaus. Het is er rustig. De plek triggerde me door de bizarre combinatie van rijen shishapijpen in de etalage en een wat oudere lunchende clientèle. Dit café heeft duidelijk twee levens en doelgroepen. Ik vertel de waardin dat ik de tentoonstelling in de Ewaldstrasse heb bezocht. Ze kijkt me niet begrijpend aan, de tentoonstelling zegt haar blijkbaar niet zoveel. Ze haalt haar schouders op, ‘ach iedereen gaat naar Recklinghausen, hier is het niet zo interessant.’ En de jongeren dan? Ze haalt opnieuw haar schouders op. ‘Die komen hier in de avond, maar gaan meestal ook weer verder.’ Vlak na mij arriveren twee dames, ruim in de 70, de ene in een lichtblauw, de ander in een grijs mantelpakje. Ze nemen plaats aan het raam, vlak naast de shishapijpen, bestellen koffie met gebak en zijn al snel in een innig gesprek verwikkeld.

Hier stond de wieg van het Ruhrgebied

Het is nog vroeg in de ochtend als ik in het stadsdeel Osterfeld in Oberhausen langs de Elpenbach loop. Het is er heel erg groen, overal hoge bomen, gefluit van vogels, in de verte hoor ik het water zachtjes ruizen. Het is een geliefd pad, joggers, dames met een boodschappentrolley, jonge meiden met mobiele telefoon en oortjes. Ik ben naar deze plek gegaan omdat hier de wieg van het Ruhrgebied heeft gestaan.

Op dit lapje grond was vanaf 1758 de St. Antony Hütte in bedrijf. Hier stond de eerste hoogoven. Het Ruhrgebied was in die tijd een glooiend agrarisch landschap met lieflijke dorpjes. Iets wat je je nu nog amper kan voorstellen. De grond was rijk aan steenkool en ijzer en investeerders zagen hun kans schoon. De eerste initiatieven waren klein qua omvang, maar de concurrentie was groot evenals de run op innovaties en personeel. Al snel werd hier veel geld verdiend. Duitslands grootste industriële landschap was geboren en groeide uit tot een over elkaar heen buitelende kluwen van autowegen, spoorwegen, kanalen en bedrijventerreinen. Van heinde en ver stroomde werkvolk toe en in rap tempo werden woonkolonies uit de grond gestampt. Je kan dit landschap afwijzen, maar het ook zien als een waanzinnig groot organisch gegroeid stedelijk fenomeen waar op elke hoek wel iets valt te ontdekken. Ik ga voor het laatste.

Onze voorouders dachten dat de schoorstenen hier voor altijd zouden blijven roken. Maar de St. Antony Hütte stopte er definitief mee in 1877, de installaties waren toen verouderd. En de ronkende, sissende en stinkende bedrijven van de daarop volgende honderd jaar zijn er ook mee opgehouden. Op dit moment zijn nog maar een paar mijnen actief. De nieuwste bedrijvigheid in het Ruhrgebied is schoon en van een technologisch hoog niveau, de verlaten complexen zijn stille getuigen van het inferno van toen. Als je een Falk plattegrond van Oberhausen bekijkt zie je een wirwar aan woongebieden, wegen en groen, maar ook vlakken vol met niets. Ehemahliges Gelände, voormalig bedrijventerrein, staat er dan in kleine letters als aanduiding geschreven.

De directiewoning van de St. Antony Hütte, een prachtig vakwerkhuis, is het enige wat nog uit die tijd overeind staat en is nu ingericht als een museum. De fundamenten van de werkplaatsen zijn 10 jaar geleden opgegraven en zijn inmiddels overwelft met een groot metalen scherm. De MAN – een beurs genoteerd bedrijf waarvan de antecedenten terugvoeren tot op de oprichters van de St Antony Hütte – heeft het scherm mede gefinancierd. De opgraving, omringd door een stevig en hoog hek, ligt in een lieflijk groen grasveld waar kinderen spelen en moeders hun kroost bewaken.

In het museum staan twee dames achter de balie. Het stel voor me wordt door hen geholpen, hebbedingetjes uit de museumshop worden uitgebreid besproken en ik word gevraagd even te wachten. Als de keuze is gemaakt, het cadeautje is ingepakt en het stel met veel egards is bedankt, kijken de dames achter de balie me stralend aan en overladen me, soms bijna in koor met een waterval aan informatie. Het is vooral de bedoeling dat ik eerst de opgraving bekijk en daarna pas het museum. Natuurlijk ben ik bereid hun adviezen op te volgen.

Over de afgraving heen is een loopbrug gemaakt en onder mij zie ik ronde vormen en sleuven. Gelukkig hangen er overal interactieve presentaties waardoor de stenen onder mij tot leven komen. En dan zie ik mini hoogovens, schoorstenen, een waterrad en een aantal lage schuren. Het geheel straalt nog een soort pre industriële lieflijkheid uit, alhoewel de rokende schoorsteen al wel op een ander tijdperk duidt.

In het museum hangt veel informatie over het industriële procedé en de eerste vindplaatsen in het Ruhrgebied, maar wordt ook verhaald van het protest van abdis Antonetta Bernadina von Wrede (1727-1788). Ze woonde iets verderop in het Cisterciënzer klooster van Sterkrade. Misschien kan ze wel worden gezien als de eerste milieuactiviste van het Ruhrgebied. Ze maakte zich ernstige zorgen over de kwaliteit van het water en alhoewel ze heel wat stampei maakte bij het bevoegd gezag, werd er niet naar haar geluisterd. Maar ze was niet alleen van woorden, ook van daden, zo liet ze als daad van verzet op een onbewaakt moment het waterbassin van de St. Antony Hütte leegvissen. Ze was haar tijd duidelijk ver vooruit.

Grootse kunst verstopt onder de grond in Bochum

Toen ik laatst in Bochum was overtrof een bezoek aan de kunstcollectie van de Universiteit van Bochum mijn stoutste verwachtingen. Ik belandde in een idyllisch park in een buitenwijk van Bochum waar onder de grond het piepjonge ‘Museum Unter Tage’, is gecreëerd. In ruim 20 zalen hangt daar op dit moment een prachtige expositie over hoe kunstenaars het (natuurlijk) landschap en (delen van) de stad beleven. Een reis in de ruimte en in de tijd. Je schiet van de ene emotie in de andere. En de entree was een schijntje, wat is kunst beleven toch toegankelijk in het Ruhrgebied.

Boven deze superkelder ligt een sappig groen en onder architectuur aangelegd park. Het park hoorde ooit toe aan Haus Weitmar las ik op een toegangsbord. Weitmar staat er nu als een bewust in stand gehouden ruïne bij, althans de buitenkant, binnenin is een hypermodern café/annex expositie en congresruimte ondergebracht. Een fantastische plek om even neer te strijken. Ze hebben langs drie zijden van het gebouw terrassen gemaakt, zodat je bijna altijd wel de zon kan pakken en de counterdame is uiterst vriendelijk waardoor je nog vrolijker wordt. En ook hier prachtig kunstwerk aan de muren.

Direct grenzend aan dit park staan op een afgesloten terrein gebouwen die als sobere witte kubussen zijn vormgegeven. Ze vormen onderdeel van het totale kunstgebeuren dat je hier ten deel valt. Er hangt een bordje aan het hek waarop staat dat je mag aanbellen als je naar binnen wilt. Op de heenweg was ik er al langsgelopen, maar omdat ik niemand had gezien voelde het een beetje raar. Maar aangemoedigd door het grootste werk dat ik zojuist onder de grond had gezien, besloot ik toch een poging te wagen. En het werkte. Er kwam als uit het niets een suppoost aangelopen die het hek opendeed om vervolgens weer te verdwijnen in een van de kubussen me nog snel vertellend dat als ik zou willen, overal naar binnen mocht gaan. En toen was het weer stil op het terrein.

En dan blijkt elke kubus een fantastische expositie te herbergen. Eentje is er zelfs helemaal gewijd aan werk van Richard Serra om maar even een naam te noemen. In een andere is een prachtige Azië/Boeddha expositie. Zo verstild, zo sereen dat je er ongelofelijk stil van wordt en gevoel van tijd en ruimte verliest. En van buiten is er niets dat er op wijst dat hier van binnen iets prachtigs gebeurt. Er staan bijna ook geen uitleg bij de kunst en de suppoost is nagenoeg afwezig, je bent er alleen met de kunst.

Toen ik aantal uren later terug naar mijn auto liep was ik helemaal overdonderd. Het bijzondere van al dit moois is dat bijna niemand van dit gebied heeft gehoord, terwijl het een van de grotere kunstervaringen is die het Ruhrgebied bij mijn weten te bieden heeft. Het was eigenlijk toeval dat ik er was terechtgekomen. Ik had in een brochure iets gelezen over een kunstverzameling van de universiteit van Bochum en de bijbehorende foto prikkelde me wel. Maar uit het begeleidende tekstje bleek totaal niet dat ik in een kunstwalhalla zou belanden. En dat is ook het Ruhrgebied: ze hebben er prachtige musea, maar ze zijn veel te bescheiden in het promoten van al hun kunst.

Song Dong ervaren in de Kunsthalle Düsseldorf

Werk van Song Dong komt regelrecht bij je binnen. In het najaar van 2015 was de expositie nog in Groningen te zien en op dit moment in de Kunsthalle in Düsseldorf. Mooi hoor, zo’n samenwerking van twee musea over de grens heen. Als je de expo nog wilt zien, zal je wel heel snel moeten wezen. Medio maart wordt alles weer ingepakt.

Het werk van Song Dong kun je op zijn best ervaren als er bijna niemand is. Vooral de hal waarin de installatie ‘Waste not’ is opgebouwd. In die hal staan meer dan 10.000 gebruiksvoorwerpen, verzameld in het ouderlijk gezin van Song Dong gedurende 50 jaar. Je kan er van alles bij denken en voelen. Honderden plastic flesjes, geordend naar soort. Een waanzinnig groot aantal medicijndoosjes als een bouwwerk opgetast. Piepschuim tegen de muur, een kledingkast en honderden paren strak geordende schoenen. Als je je ogen half dicht knijpt, lijkt het piepschuim wel een stad in de verte.

Song Dong is sowieso gebiologeerd door de relatie mens en stad. Dat blijkt niet alleen uit de installatie ‘Eating the City’ waarbij hij samen met bezoekers een stad opbouwt met bergen zoetigheid en vervolgens de bezoekers de vrije hand geeft de hele stad op te eten. Maar ook uit de stadsgezichten opgebouwd met stukken groenten of met hompen zalmfilet.

Beneden staan de werelddelen uitgesneden als blauwe tafeltjes lukkraak in een ruimte. Het lijkt wel een kinderspeelhoek. Later lees ik dat deze tafeltjes onderdeel zijn van de installatie ‘Eating the world’. Ze zijn belegd geweest met snoepgoed dat de bezoekers mochten opeten. Dat hebben ze dan ook grondig gedaan. De tafels waren leeg en de ruimte, op de blauwe tafels na, leeg. Wat blijft eigenlijk over, als het aan de mens ligt?

De Ruhrpott Derby: hoe voetbal is geworteld in het Ruhr-DNA

Nederland had afgelopen weekend Feyenoord-Ajax, maar het Ruhrgebied liep diezelfde zondagmiddag massaal uit voor ‘Die Mutter aller Derbys’, dé Duitse voetbalklassieker tussen Borussia uit Dortmund en Schalke 04 uit Gelsenkirchen. Twee aartsrivalen die beide hun wortels diep in de kolen en de staal hebben en de geschiedenis van het Ruhrgebied weerspiegelen in hun eigen historie.

Het mijnbouwdorp Schalke was in 1904 nog geen jaar gemeentelijk heringedeeld bij de stad Gelsenkirchen toen een groepje veertien- en vijftienjarige jongens op een binnenplaats in de schaduw van de Zeche Consolidation voetbal wilden spelen. Zo ontstond, althans volgens de clubmythe, de huidige voetbalvereniging Schalke 04, die in haar beginjaren nog Westfalia Schalke heette. Een echte mijnwerkersclub was het, waar scholieren voor 5 Pfennig per maand lid van konden worden (schoolverlaters betaalden maar liefst 10 Pfennig).

Schalke was een club van en voor mijnwerkers. Die Knappen was heel lang de bijnaam van het elftal – een Knappe is de Ruhrterm voor een mijnwerker die zijn opleiding heeft voltooid. En het eerste stadion werd dan ook niet voor niets gebouwd op het terrein van de Zeche Consolidation zelf en heette, zeer toepasselijk, de Glückauf-Kampfbahn. Dat mijnwerkersverleden van Schalke 04 schuilt niet alleen in de ontstaansplek, maar ook in het feit dat veel van haar voetballers uit het verleden Poolse mijnwerkers roots hadden. Zo is de arbeidsmigratie van het Ruhrgebied ook in de sport zichtbaar geworden.

Ook Borussia Dortmund heeft zo zijn ontstaanslegende. En die ligt eveneens in de mijnbouw en staalindustrie. De geboorteplek van de BVB was een voetbalveldje bij de katholieke Drieëenheidskerk in de Dortmunder Nordstadt. Die katholieke gemeente was in 1901 opgericht om katholieke, ook weer overwegend Poolse arbeiders in te kunnen laten burgeren in het protestantse Dortmund. En dat kon het beste met sport. Maar toen de priester bezwaar maakte tegen het woeste spel dat voetbal was (atletiek was toch echt veel netter), besloten de voetballende jongeren in hun nabij gelegen stamcafé Zum Wildschütz een eigen voetbalclub te stichten. Een voorstel voor een naam was er niet bij de spontaan bijeengeroepen oprichtingsvergadering van 1909 en de clublegende wil dat voor de naam Borussia is gekozen omdat in de stamkroeg nog een reclameschild hing van de enkele jaren daarvoor failliet verklaarde Borussia brouwerij. Het was ook niet zomaar een naam, Borussia-bier was altijd het lievelingsbier van de mijnwerkers in Nordstadt geweest.

De Borsig Platz in de Dortmunder Nordstadt – de plek van het voormalige voetbalveldje, waar het allemaal begon – is een bedevaartsoord voor Borussia fans. De stedenbouwkundige opzet van Nordstadt is prachtig, maar dat zal een aantal voetbalfans wellicht ontgaan. Even zozeer zullen zij die geen weet hebben van voetbal de Borsig Platz enkel waarnemen als een prachtige met bomen omzoomde groene stedelijke oase van waaruit zes wegen over Nordstadt uitwaaieren. Alhoewel, als je goed oplet, zie je op de wegen die naar de Borsig Platz leiden, om de zoveel meter een lantaarnpaal staan, getooid met een bescheiden gele Borusssia vlag.

Dat Dortmund een voetbalgekke stad is – waar in elke straat wel een Borusia fanshop is gevestigd – dat zal de meeste kooplustige toeristen en kerstmarktbezoekers in de binnenstad niet ontgaan. Fanshops waar alles van Borussia te koop is: van shirts tot broodroosters die het BVB logo in je sneetjes brood branden tot koffiemokken waarop gedrukt staat dat iemands voorliefde voor Schalke 04 een te genezen ziekte is. Het schijnt een geliefd cadeau te zijn voor die ene kantoorcollega die het licht maar niet wil zien. In de loop der decennia is het treffen tussen de twee grote Ruhr-clubs uitgegroeid tot de meest beladen voetbalwedstrijd van Duitsland. En kaartjes voor de Ruhrpott- of Revier-derby zijn in Duitsland bij wijze van spreken moeilijker te verkrijgen dan een audiëntie bij Angela Merkel.

Dat de beide Ruhrclubs ook internationaal een zeer grote naam hebben, bleek ook weer toen ik laatst met een drietal urban planners uit Kenia op pad was in het Ruhrgebied. Natuurlijk wilden zij kennismaken met de stedenbouwkundige opzet van het gebied – dat was ook het doel van de trip – maar misschien nog belangrijker voor hen was het betreden van heilige voetbalgrond. Aangezien het programma al overvol was is dat niet helemaal gelukt. Maar het alternatief stemde ook tot grote tevredenheid: Schalke 04 hebben we kunnen eren door het berijden van de Gelsenkirchererstrasse in Essen en de honger naar Borussia hebben we in een warenhuis in Düsseldorf kunnen stillen, alwaar de urban planners bij het zien van een afdeling met heel veel Borussia-geel, dolgelukkig voor het thuisfront prachtige clubshirts hebben gekocht. Voetbal is van iedereen.

Deze blog is in co-productie geschreven met Roy van Dalm, voetballiefhebber en senior lecturer urban identity, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).

Hoe Duitsland de ‘Tag der Deutschen Einheit’ viert.

Op 3 oktober werd in Duitsland voor de 25^e keer de ‘Tag der Deutschen Einheit’ gevierd. Wie op die dag een feestelijke drukte had verwacht komt bedrogen uit. Elk jaar wordt 1 stad aangewezen, om het feestje te vieren. Dit jaar Frankfurt. En natuurlijk zijn er festiviteiten in Berlijn, dat kan ook niet anders. Maar bij een 25-jarig jubileum, dan zou je eigenlijk toch wel iets meer festiviteiten mogen verwachten. Ik was benieuwd of ik toch nog iets van activiteiten in het Ruhrgebied zou kunnen ontwaren en ging 3 oktober op pad maar kwam bovenal stilte tegen.

Daags tevoren had ik me op het internet georiënteerd. De speurtocht naar speciale festiviteiten in het Ruhrgebied leverde niet veel hits op. Het werd me al snel duidelijk dat de Duitsers het 25 jarige jubileum zeer ingetogen vieren. De winkels zijn dicht, de bedrijven gesloten, de meeste musea zijn geopend volgens de zondagsopenstelling en hier en daar wordt gerept van een vlooienmarkt of een optreden in de avond.

Bij gebrek aan veelbelovende festiviteiten prikken we als bestemming het Josef Alberts museum in Bottrop, de tuinstad Schüngelberg in Gelsenkirchen en het uitgangskwartier Bermuda3 Eck in Bochum. Dat de opgelegde zondagsrust niet bij elke Duitser in de smaak viel, werd al vroeg in de ochtend duidelijk op de A12 bij de grensovergang Arnhem. Het was een grote uittocht. Wij konden Duitsland in razen, de Duitsers zelf stonden in de file en reden stapvoets richting Nederland.

De straten van Bottrop ogen verlaten als we rond de klok van half elf de stad inrijden. Overal diepe zondagsrust. Pas als we vlak in de buurt van het Josef Albert Museum komen is er duidelijk sprake van menselijke activiteit. Het museum ligt in het stadspark en de parkeerplaats tegenover het museum is bijna vol. Dat is ook niet zo vreemd want het museum biedt onderdak aan de eerste overzichtstentoonstelling in Europa van de beroemde Amerikaanse fotograaf Walker Evans. En als je op deze bijzondere feestdag toch iets buiten de deur zoekt, dan is deze expositie wel een zeer goede keuze. Of anders geformuleerd, ook al zou het overal bruisen, deze tentoonstelling wil je zelfs dan graag zien. Maar zo indrukwekkend als de expositie is, zo karig is de koffiecorner van het museum met slechts een koffieautomaat en een koeler met blikjes. We gaan voor sfeer en laten de koffiehoek voor wat het is.

Gelsenkirchen ligt zo’n beetje om de hoek en dat is het leuke van het Ruhrgebied. Alles ligt op steenworp afstand van elkaar. De tuinwijk Schüngelberg is ooit gesticht ten behoeve van de arbeiders van de mijn Hugo. De mijn is allang gesloten, maar de arbeiders en hun nazaten leven er nog steeds. In Schüngelberg is het stil, alleen wat kinderstemmen doorbreken de stilte en hier en daar klinkt vanachter een groene heg wat gemurmel. De tuinstad is zo uitbundig groen en de huisjes zo lieflijk, dat je je hier eerder op het Engelse platteland dan in het verstedelijkte Ruhrgebied waant. We hopen dat het centrale plein wat horeca en festiviteiten biedt maar het is er stiller dan stil. We moeten het vooralsnog doen met een meegebracht boterhammetje. Verderop treffen we zowaar een geopende kiosk aan en kunnen we een flesje water kopen.

Onze laatste bestemming is de Bermuda3 Eck. Als er ergens leven in de brouwerij valt te verwachten is het wel daar. Dit is hét uitgangskwartier van Bochem, een fikse Ruhrstad met ruim 350.000 inwoners. Ik was er voor het laatst in het voorjaar en toen was het er stampvol. Het is rond de klok van vier als we arriveren. Een handjevol mensen genieten van Kaffee mit Kuchen op een terrasje, gezinnen maken een zondags ommetje met de hond en hier en daar zitten groepjes jonge mannen aan het bier. Voor de Bermuda3 Eck is het allemaal nog heel bedaard. We nemen eerst een koffie, voor ons zonder Kuchen, slenteren wat rond en eindigen bij een fantastisch Vietnamees restaurant. En precies als we het gebied weer uitlopen gebeurt het, een groepje straatartiesten komt ons rollend over de straat tegemoet. Ze zijn allemaal in het zwart en buitelen over elkaar heen, laten los en duiken vervolgens weer op elkaar. Het kan niet anders, dit moet een act zijn in verband met de ‘Tag der Deutschen Einheit’. Na een dag zoeken is het dan toch gelukt.

Van boven naar beneden: 1. Bochum, Bermuda3 Eck, 2. Grensovergang A12 Arnhem, 3. Museum Bottrop, detail van foto van Walker Evans, 4. Tuinstad Schüngelberg Gelsenkirchen. 5. Hoofdingang Bermuda3 Eck Bochum, 6. Straattheater Bermuda3 Eck Bochum.

Acht steden Chinese kunst in het Ruhrgebied.

Het was genieten, de China8 expositie! Niet alleen de kunst, maar ook de prettige bijkomstigheid dat je in korte tijd – als je de hele expositie wilt zien – het Ruhrgebied kris-kras doorkruist. Stel, je bent nog niet geweest en je wilt in de laatste week dat de expositie draait toch nog een beetje China8 meepakken, dan is hier mijn persoonlijke lijst.

Op de eerste plaats Düsseldorf met de overzichtstentoonstelling van China8. Groots en overweldigend. Gaan! En de stad zelf is verrukkelijk (maar overigens geen Ruhrstad, als enige uit het rijtje van deelnemende steden). En als je tijd over hebt – en de hordes toeristen in de Altstad wilt ontwijken – vooral ook even naar de wijken Flingern en Bilk gaan.

Op de tweede plaats: Duisburg, om de grootse doeken in het prachtige museum Küppersmühle, mijn favoriete museum in het Ruhrgebied, maar ook omdat Duisburg als enige stad met twee musea deelneemt aan China8 en je dus ook bij het Lehmbruck (sculpturen) kan langsgaan.

Op de derde plaats Hagen. Hier word je ontroerd door de prachtige combinatie van een jugendstil museum, Moors fonteingeklater en Chinese sculpturen en installatiekunst. Sprookjesachtig mooi als ensemble!

Marl, op de vierde plaats, vanwege de sublieme en ontroerende video’s maar ook om het brutalistische museum- en stadhuiscomplex waarin dit deel van China8 is ondergebracht.

Op de vijfde plaats Gelsenkirchen waar traditionele Chinese kunsttechnieken op hedendaagse wijze zijn vertaald. Je krijgt er op de bovenste twee verdiepingen van de expo bijzondere urbane landschappen aangeboden.

Naar Essen – op de zesde plaats – ga je naar het Folkwang om het fotowerk van China8 te bezoeken (en ook om de overige collecties van dit prachtige museum te zien). Maar: ga na afloop om de hoek ook even een hapje eten in de Rüttenscheiderstrasse, de langste uitgaanstraat van Essen.

Recklinghausen heb ik op de zevende plaats gezet. Niet omdat ik het niet mooi vond, maar omdat ik de doeken die er hingen net iets minder spannend vond dan het werk dat ik in Düsseldorf en Duisburg heb gezien.

En tenslotte Mülheim an der Ruhr op de achtste plek. Hele indrukwekkende installaties, werkelijk waar, maar het China8 gedeelte is er zo klein, dat als je bijna geen tijd hebt, wellicht niet voor dit gedeelte moet omrijden. Maar de grote gespiegelde installatie in de hoofdruimte en de Chinese pop die daar al bijna vier maanden jonglerend aan het plafond hangt, raken je wel.

De Nordbahntrasse in Wuppertal geeft je vleugels

Fietsen of skaten hoog boven de stad, wie wil dat niet? In Wuppertal hebben ze een klein jaartje geleden het traject van een verlaten spoorbaan over een lengte van ruim 20 kilometer als recreatief pad in gebruik genomen. Nu doen ze dat wel vaker in het Ruhrgebied, tot dusver niets bijzonders. Maar Wuppertal is een verhaal apart. De stad is behoorlijk heuvelachtig en dit voormalige spoortraject gaat via ranke viaducten over de stad en door lange tunnels geboord door de steile heuvels waartegen Wuppertal is aangeplakt. Een pretparktraject dus, maar dan in het echte leven.

De stad ligt over een lengte van zo’n 14 kilometer strak ingesnoerd in het dal van de Wupper. Honderden trappen en trapjes verbinden de lager en hoger gelegen stadsdelen. Verplaatsen in de lengterichting doe je via de Schwebebahn die boven de Wupper is aangelegd. De stad was haar tijd ver vooruit toen ze begin 1900 als eerste de technieken van een zweeftrein wist toe te passen. Maar fietsen? Daarvoor was de stedelijke structuur van de stad tot voor kort absoluut niet geschikt. En toen kwam de Nordbahntrasse, gestart vanuit een burgerinitiatief en werd alles anders.

Als je als die baan ziet, wil je als Nederlander direct op de fiets springen. Maar ‘fietsverhuur’ zit in Wuppertal nog niet overal tussen de oren. We hebben heel wat fietsenzaken afgebeld, ‘nee hoor, in Wuppertal fiets men niet’, bromde er zelfs eentje. Maar gelukkig is er UtopiastadtRad, een sociaal maatschappelijk initiatief met een fietsenwerkplaats, gevestigd langs de Nordbahntrasse en geopend op een beperkt aantal uren. Maar als je ze open treft, mag je er ook zo een fiets meenemen. Je betaalt later wel wat het je waard is geweest.

Fietsen, wandelen, hardlopen, skaten, longboarden, nordic walking, het gebeurt er allemaal. Waanzinnige vergezichten wisselen af met koude lange tunnels, sommige wel 800 meter lang. Dankzij UtopiastadtRad hadden wij ook een fiets en vlogen we over het super gladde wegdek. De voormalige stations langs het traject zijn hippe verblijfsplekken geworden. Bij station Mirke drinken we een lokaal geproduceerde limonade, bij station Wichlinghausen sterken we onze spieren in een openlucht turnzaal en eten we een salade met uitzicht over de stad om tenslotte bij station Ottenbruch een verrukkelijke Duitse Riesling te drinken terwijl we naar een muziekbandje luisteren.

Wuppertal heeft er een nieuwe slagader bijgekregen, dat is wel duidelijk. Leefbaarheid staat bij steden hoog op de agenda en Wuppertal scoort daarop flink: dankzij de Schwebebahn (elke paar minuten zweeft er wel eentje voorbij!) is de leefbaarheid van deze in het dal geperste stad al ruim 100 jaar geborgd. Maar door de Nordbahntrasse is er een tweede schone transportas over de volle lengte van de stad bijgekomen en hebben de bewoners er tegelijkertijd een sportieve en recreatieve uitlaatklep bijgekregen. Je zou er zo willen gaan wonen.

Over de Ruhrtriënnale en Dinslaken

Eergisteren woonden we in Dinslaken een voorstelling van de Ruhrtriënnale bij. Plaats van actie: de kolenmenghal van de voormalige mijn Lohberg. Speciaal voor de voorstelling hebben ze daar een tijdelijke tribune met 1200 zitplaatsen opgebouwd. Toen ik er onderdoor liep kreeg ik wel even de kriebels. Met zoveel mensen daarop, gaat dat wel goed? Maar die gedachte was weg zodra we op onze plek zaten, zo’n 10 meter boven het maaiveld. We keken naar de Accattone van festivalintendant en regisseur Johan Simons, waarin hij tekst uit de gelijknamige film van Paolo Pasolini en muziek van Johan Sebastian Bach heeft verwerkt tot een bizar maar fascinerend geheel.

Een prachtige enscenering: een langwerpige hoge hal, kolen en gruis op de vloer en een zijde tot aan de nok toe geopend. Je voelt je enorm nietig in zo’n immense hal. De elementen hebben er vrij spel en dat is ook de bedoeling van Simons want het echte leven kan heel ruig zijn, niet alleen voor de mijnwerkers die op deze plek hun leven hebben gesleten, maar ook voor de types die door de theaterspelers worden verbeeld: pooiers en hoeren uit het kansloze Napels van weleer. Het Collegium Vocale Gent mag op een podium een metertje boven het kolenveld spelen en de toneelspelers bijten letterlijk in het stof.

Het bezoeken van de Ruhrtriënnale op deze plek is ook – als je daar oog voor hebt – het sterk ervaren van twee werelden. Als je alleen het stuk komt bekijken bevind je je ‘veilig’ te midden van een cultuur minnend publiek en voor het geval de elementen in de zaal toeslaan, ligt er een dekentje voor de kou op je stoel. Maar je hoeft maar een paar honderd meter over het vervallen complex te struinen om te belanden in de aangrenzende voormalige arbeiderswijk met behoorlijk wat hedendaagse sociale problematiek. Toen Lohberg sloot sloot, had plotsklaps de hele wijk geen werk meer. In het Napels van toen hadden ze het zeker niet makkelijk, maar dat hebben ze hier ook nog niet.

Zodra een mijncomplex in het Ruhrgebied wordt opgeknapt gloren er kansen voor de omliggende buurt. Dat betekent roering en veel sappig groen. Zo ook hier. Het gaat langzaam maar een deel van het terrein is inmiddels gesaneerd en ingericht als park. Het was er zondag behoorlijk druk en het is duidelijk dat de bewoners erg blij met deze frisse en groene ruimte zijn. Maar de twee verschillende mensenmassa’s vielen wel heel erg op. Vanuit het park zie je de bezoekers van de Ruhrtriënnale linea recta van de parkeerplaats naar de tijdelijke foyer stromen en in het park zelf – we waren er rond etenstijd – liepen bewoners tussen het park en de wijk op en neer. Bijna naast elkaar, maar de stromen mengden zich niet.

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen:

Dit delen: